سمت تاریک اشتغال

سازمان بین المللی کار «ILO» نخستین موسسه تخصصی سازمان ملل متحد است که در سال 1919 میلادی و پس از پایان جنگ جهانی اول، در زمانی که کنفرانس صلح پاریس در کاخ ورسای بر پا بود، شکل گرفت. نیاز به وجود چنین نهادی در قرن نوزدهم از سوی دو صنعتگر اروپایی مطرح شده بود و پس از آنکه این طرح در خلال همکاری های بین المللی جهت تدوین قانون کارگران مورد توجه قرار گرفت، «ILO» متولد شد.

هدف اصلی سازمان بین المللی کار، ایجاد بازارهای کار فراگیر و کارآمد برای حمایت از عدالت اجتماعی است، زیرا اشتغال منبع اصلی درآمد برای اکثریت خانواده ها در سطح جهان است و می تواند اصول برابری، دموکراسی، پایداری و انسجام اجتماعی را تقویت کند.

در تازه ترین گزارشی که سازمان بین المللی کار در ارتباط با چشم انداز اشتغال جهان منتشر کرده است، در سال 2018 حدود 5.7 میلیارد نفر در سن کار بوده اند که از این میان 3.3 میلیارد نفر آنها شاغل بوده و 2 میلیارد نفر خارج از گستره نیروی کار هستند. از میان شاغلان جهان نیز تنها 39درصد آنها به طور رسمی مشغول به کار هستند و 61درصد آنها به طور غیررسمی کار می کنند.

طبق تعریف سازمان بین المللی کار، «جمعیت در سن کار» به افراد بالای 15 سال گفته می شود و مفهوم «خارج از گستره نیروی کار» هم به معنای افرادی است که در دسته بندی های افراد شاغل، بیکار و نیروی کار بالقوه تقسیم بندی نمی شوند. منظور از «نیروی کار بالقوه» نیز افرادی اند که شاغل نیستند و یا دنبال کار هستند اما قابلیت به کارگیری در بازار کار را ندارند، یا قابلیت به کار گرفته شدن در بازار کار را دارند اما در جست وجوی شغل نیستند.

سازمان بین المللی کار در این گزارش، جدا از آمار و ارقام، گریزی به چشم انداز اشتغال جهان نیز زده و نسبت به شکاف جنسیتی گسترده در بازار کار هشدار داده است.

شکاف جنسیتی در مشارکت نیروی کار همچنان بالاست

نرخ مشارکت زنان در بازار کار طی سال 2018 معادل 48درصد بوده که از نرخ مشارکت 75درصدی مردان به مراتب کمتر است. این یعنی آنکه در بازار کار جهانی طی سال 2018 از هر 7 نفر جمعیت فعال، سه نفر آنها مرد بوده اند.

پس از یک دوره بهبود سریع که تا سال 2003 ادامه داشت، پیشرفت دیگری برای از بین بردن شکاف جنسیتی در نرخ مشارکت نیروی کار صورت نگرفته است. شکاف جنسیتی قابل توجه 27واحد درصدی که در سال 2018 وجود داشته، نشان می دهد که باید اقدامات سیاستی با هدف بهبود برابری جنسیتی در بازارهای کار جهانی و به حداکثر رساندن توانمندی های بشر در دستور کار قرار گیرد. به طور کلی، نرخ مشارکت نیروی کار بزرگسالان در 25 سال اخیر کاهش یافته و این کاهش به خصوص در میان افراد جوان در سن 15 تا 24 سال بیشتر دیده می شود. انتظار می رود این روند رو به کاهش در آینده نیز ادامه یابد. کاهش این نرخ، تحت تاثیر عوامل مثبت و منفی بسیاری بوده که از جمله عوامل مثبت آن می توان به افزایش ثبت نام تحصیلی، فرصت های بازنشستگی بیشتر و امید به زندگی بیشتر اشاره کرد و در مقابل، افزایش نسبت وابستگی (یعنی نسبت افراد غیرفعال اقتصادی به کل افراد فعال) چالش های تازه ای را از نظر سازماندهی کار و توزیع منابع در جامعه ایجاد کرده است.

۶۱درصد شاغلان در اقتصاد غیررسمی کار می کنند

بخش بزرگی از 3.3 میلیارد نفر نیروی کار جهان در سال 2018، کمبود رفاه، امنیت اقتصادی، فرصت های برابر یا چشم انداز توسعه انسانی را تجربه کرده اند. شاغل بودن همواره یک زندگی مرفه و شایسته را تضمین نمی کند. بسیاری از شاغلان مجبورند مشاغل معمولی را که عموما غیررسمی هستند، پرداختی کمی دارند و یا دسترسی کم به حقوق اجتماعی و حقوق محل کار دارند، انتخاب کنند.

براساس داده های سازمان بین المللی کار، 360 میلیون نفر در سال 2018 در کارهای خانوادگی مشارکت کردند و 1.1 میلیارد نفر خوداشتغالی داشته اند که اغلب این خوداشتغالی ها نیز مربوط به فعالیت هایی بوده که به دلیل عدم وجود فرصت های شغلی در بخش رسمی یا کمبود سیستم حمایتی اجتماعی بوده است. به طور کلی، در سال 2016 دو میلیارد نفر نیروی کار در اشتغال غیررسمی مشغول به کار بوده اند که 61درصد نیروی کار جهان را شامل می شود. کیفیت ضعیف بسیاری از شغل ها نشان می دهد که در سال 2018 بیش از یک چهارم نیروهای کار در کشورهای با درآمد متوسط و پایین، در فقر شدید زندگی می کنند.

بیش از نیمی از نیروی کار جهان در سال 2018 شامل نیروهای کار رسمی و غیررسمی، مزد و حقوق بگیر بوده اند. این نسبت تقریبا بین زنان و مردان یکسان بوده است. در پنج سال آینده انتظار می رود سهم نیروهای کارمزد و حقوق بگیر 0.5 واحد درصد افزایش یابد. سهم کارفرمایان از کل اشتغال جهان در سال 2018 هم در جهان و هم در کشورهای با درآمد متوسط و بالا، نسبتا پایین بوده و معادل 3درصد بوده است، کما اینکه این سهم در کشورهای با درآمد پایین 1.6درصد بوده است. افراد خوداشتغال نیر قریب به یک سوم اشتغال جهان در سال 2018 را به خود اختصاص داده اند که البته این سهم در کشورهای با درآمد پایین و پایین تر از متوسط 50درصد بوده است.

با نگاهی خوشبینانه در سه دهه گذشته میزان بروز فقر به خصوص در کشورهای با درآمد متوسط به شدت کاهش یافته است؛ با این حال، در کشورهای با درآمد پایین انتظار نمی رود که سرعت کاهش فقر به اندازه رشد اشتغال باشد، بنابراین پیش بینی می شود تعداد افراد با درآمد زیر خط فقر در این کشورها افزایش یابند.

با وجود کاهش نرخ بیکاری 172 میلیون نفر بیکارند

در سال 2018 حدود 172 میلیون نفر در سطح جهان بیکار بوده اند که حاکی از نرخ بیکاری 5درصدی است. اگرچه تنها طی یک سال، نرخ بیکاری جهان از 5درصد در سال 2008 به 5.6درصد در سال 2009 رسید، اما 9 سال زمان برد تا نرخ بیکاری به سطح پیش از بحران مالی بازگردد. چشم انداز کنونی نامعلوم است و با توجه به شرایط اقتصادی، پیش بینی می شود نرخ بیکاری در بسیاری از کشورها به میزان بیشتری کاهش یابد.

اگرچه ریسک های اقتصاد کلان افزایش یافته و بر بازار کار برخی کشورها تاثیر منفی داشته، اما پیش بینی می شود نرخ بیکاری جهان در سال های 2019 و 2020 در همین سطح باقی بماند. همچنین انتظار می رود هر سال تعداد افراد بیکار یک میلیون نفر افزایش یابد و به 174 میلیون نفر در سال 2020 برسد.

استفاده غیربهینه از نیروی کار در زنان بیشتر است

علاوه بر بیکاری، 140 میلیون نفر دیگر در سال 2018 جزو «نیروی کار بالقوه» قرار می گیرند؛ یعنی در گروه «نیروی کار با استفاده غیربهینه» دسته بندی می شوند. این گروه از افراد که به دنبال شغل می گردند اما قادر نیستند شغلی پیدا کنند یا افرادی که در دسترس هستند، اما دنبال شغل نمی گردند بیشتر شامل زنان( 58 میلیون نفر) می شود تا مردان (55 میلیون). نرخ استفاده غیربهینه از نیروی کار برای زنان (11درصد) بسیار بیشتر از مردان (7.1درصد) است. همچنین زنان بیشتر از مردان به صورت پاره وقت کار می کنند و درصد قابل توجهی از آنها می گویند ساعت های بیشتر شغلی را ترجیح می دهند.

چالش های بازار کار در کشورها و مناطق متفاوت است

اگرچه چالش های بازار نیروی کار در ارتباط با کیفیت اشتغال، بیکاری و نابرابری جنسیتی در سراسر جهان یکسان است، اما مشخصه های خاص و درجه اولویت آنها بسته به منطقه و سطح توسعه یک کشور متفاوت است. در کشورهای با درآمد پایین، عموما اشتغال، افراد را قادر به فرار از فقر نمی کند. در عین حال، به دنبال توسعه اقتصادی نیز عموما تعداد نیروی کار با درآمد پایین تر از خط فقر با کاهش همراه بوده، اما سایر شرایط بازار کار، مانند رسمی بودن، دسترسی به سیستم امنیت اجتماعی، امنیت شغلی، مذاکرات دسته جمعی کارمندان با کارفرما و پیروی از استانداردها و حقوق نیروی کار در محل کار همچنان کمتر مورد توجه قرار می گیرد.

در چند سال اخیر، نرخ بیکاری در کشورهای با درآمد بالا به طور قابل توجهی افت داشته، اما پس از آن، در برخی از کشورهای با درآمدهای بالاتر از متوسط، به دلیل کاهش رشد اقتصادی، این نرخ افزایش یافته یا در مسیر افزایشی قرار گرفته و سهم بزرگی از نیروی کار را در معرض افزایش فقر قرار داده است. نهایتا اگرچه نابرابری جنسیتی در بازار کار نیز یک پدیده جهانی است، باید توجه شود که شکاف جنسیتی در کشورهای عربی، شمال آفریقا و مناطق جنوب آسیا بیشتر است.

هدف هشتم توسعه پایدار کماکان دور از دسترس است

هدف دستیابی به «اشتغال کامل، کارآمد و کار مناسب برای همه... و پرداختی های برابر برای کارهای با ارزش برابر» همچنان دور از دسترس است. نرخ بیکاری جهان کاهش یافته است، اما بیش از 170میلیون نفر همچنان بیکار هستند. این حقیقت که در اکثر کشورها بیش از نیمی از نیروی کار غیرکشاورزی به صورت غیررسمی مشغول به کارند، همچنان فاصله زیادی تا رسمی شدن کل نیروی شاغل در اقتصاد جهانی دارد. به علاوه، زنان، جوانان بین 15 تا 24 سال و افراد دارای معلولیت همچنان با احتمال کمتری قادر به یافتن شغل هستند. موضوع دیگری که به همین اندازه نگران کننده است، این بوده که بیش از یکی از پنج فرد جوان نه شاغلند، نه تحصیل می کنند و نه مهارتی می آموزند. از آنجایی که این افراد مهارت هایی که در بازار کار حائز اهمیت است را کسب نمی کنند، این امر شانس آینده آنها برای اشتغال را کاهش می دهد. در نهایت، اکثر کشورها با شکاف جنسیتی در پرداختی ها همراه هستند که بین 10 تا 25درصد متغیر است و نشان می دهد که جهان هنوز نسبت به درک این اصل که کار با ارزش برابر باید پرداختی برابر داشته باشد، فاصله بسیاری دارد.

در سال 2016 همچنان 114 میلیون کودک بین سن 5 تا 14 سال کار کرده اند و با اینکه تعداد این کودکان در حال کاهش است، اما سرعت این روند بسیار آرام تر از آن بوده که به هدف پایان دادن کودکان کار تا سال 2025 برسد. علاوه بر این، نرخ آسیب های شغلی در میان مردان بیشتر از زنان بوده و در اکثر کشورها، مهاجران نسبت به افراد غیرمهاجر از خطر آسیب های شغلی بیشتری رنج می برند.

خدمات بازار عامل اصلی رشد اشتغال است

در تمامی گروه های درآمدی مختلف، سهم بخش کشاورزی از اشتغال در حال کاهش بوده است. این سهم در جهان از 44درصد در سال 1991 به 28درصد در سال 2018 رسیده که بیشترین کاهش نیز مربوط به کشورهای با درآمد متوسط بوده است. در کشورهای با درآمد پایین، 63درصد کارکنان در سال همچنان در بخش کشاورزی مشغول بوده اند که نسبت به سال 1991 تنها 8 واحد درصد کاهش داشته است. سهم بخش صنعت (ساخت) به صورت جهانی در حال کاهش بوده است. روندی که از سوی کشورهای با درآمد بالا هدایت می شود. بخش هایی که با توسعه اشتغال همراه بوده اند بخش ساخت و ساز، خدمات غیر بازار و از همه مهم تر، خدمات بازار بوده است. در سطح جهانی کمتر از نیمی از اشتغال کل در سال 2018 مربوط به خدمات بوده و انتظار می رود این سهم در سال های آینده بالاتر نیز برود.

آینده بازار کار در ایران و جهان چگونه است؟

براساس گزارش سازمان بین المللی کار، نرخ مشارکت نیروی کار در آسیای جنوبی در سال 2018 حدود 53درصد بوده که انتظار می رود تا سال 2023 با کاهش همراه باشد و به 52.6درصد برسد. در این مدت پیش بینی می شود نرخ مشارکت مردان در این منطقه طی سال 2023 با کاهش 0.4واحد درصدی نسبت به سال 2018 به 78.5درصد و نرخ مشارکت زنان نیز با 0.5 واحد درصد کاهش به 25.4درصد برسد. کاهش نرخ مشارکت نیروی کار در حالی است که طبق پیش بینی ها، در سال های 2018 تا 2023 تعداد نیروی کار این منطقه با افزایش بیش از 54 میلیونی همراه خواهد بود که از این تعداد 43.5 میلیون نفر آنها مرد و حدود 10.6 میلیون نفر زن هستند.

در این این بازه زمانی انتظار می رود تعداد افراد بیکار آسیای جنوبی حدود 1.4 میلیون نفر بیشتر شود و به 23.7 میلیون نفر برسد. با این حال، نرخ بیکاری این منطقه نیز بر رقم 3.1درصد سال 2018 ثابت خواهد ماند. در سال 2018 در میان شاغلان منطقه آسیای جنوبی، 26.5درصد آنها مزد و حقوق بگیر، 1.9درصد کارفرما، 57.7درصد خود اشتغال بوده و 13.9درصد آنها در کارهای خانوادگی مشارکت کرده اند. با این همه، در سال 2023 پیش بینی می شود سهم افراد مزد و حقوق بگیر و کارفرمایان افزایش، سهم افراد خوداشتغال ثابت و سهم افراد شریک در کارهای خانوادگی نیز کاهش یابد.

در این میان، ایران به عنوان یکی از کشورهای آسیای جنوبی، وضعیت اشتغال به مراتب نامناسب تری نسبت به متوسط این منطقه داشته است. براساس آمارهای مرکز آمار ایران، در پاییز سال 1397 نرخ مشارکت اقتصادی جمعیت 10 ساله و بیشتر کل کشور بالغ بر 40درصد بوده که این نرخ برای مردان 64.4درصد و برای زنان 16.4درصد است. همچنین نرخ بیکاری جمعیت 15 ساله و بیشتر ایران در پاییز سال 1397 برابر با 11.7درصد بوده که نسبت به رقم 3.1درصد منطقه آسیای جنوبی فاصله زیادی دارد. نرخ بیکاری این گروه، برای مردان 10.1درصد و برای زنان نیز 18درصد بوده است.

ارتباط با نویسنده: Ivankaramazof@yahoo.com