رابطه اقتصاد و صلح

همین پنجشنبه هفته گذشته بود که یک پهپاد جاسوسی آمریکا بر فراز آب های خلیج فارس سرنگون شد و چند روز قبل از آن نیز دو نفتکش خارجی در دریای عمان منفجر شدند. وقوع این حوادث آن هم در فاصله تنها چند روز و گاه چند ساعت نشان می دهد که خاورمیانه و خلیج فارس چه روزهای ملتهب و ناآرامی را سپری می کند. این نکته به عینه در تازه ترین گزارش شاخص صلح جهانی نیز نمود یافته و خود را نشان داده است؛ چنانچه منطقه خاورمیانه در سال 2019 همچنان به عنوان منطقه ای که از کمترین سطح شاخص صلح برخوردار است، معرفی شده است.

در گزارش صلح جهانی سال 2019، افغانستان و سوریه جنگ زده ترین و ایسلند و نیوزيلند صلح آمیزترین کشورها به شمار می روند. تحولات این شاخص نشان می دهد که در سال ۲۰۱۸ برای اولین بار در پنج سال گذشته صلح جویی در جهان به میزان کمی افزایش داشته و جهان به اندازه 0.09درصد صلح آمیزتر شده است. به این ترتیب گرایش منفی به سوی جنگ، برای نخستین بار در پنج سال گذشته شکسته شد.

تازه ترین گزارش شاخص صلح جهانی نشان می دهد که وضعیت ۸۶ کشور در سال 2019 بهبود یافته و وضعیت ۷۶ کشور وخیم تر شده است. افغانستان در رتبه بندی جدید به جای سوریه بر صدر نشسته است و جنگ زده ترین کشور جهان به حساب می آید. سوریه که در سال های گذشته در صف ناامن ترین کشورها قرار داشت، در حال حاضر جایگاه دوم را دارد و پس از این دو کشور به ترتیب سودان جنوبی، یمن و عراق ایستاده اند. این نخستین بار از زمان شروع انتشار «شاخص صلح جهانی» است که یمن در میان پنج کشور جنگ زده اصلی قرار گرفته است. این گزارش نشان می دهد که در سال گذشته وضعیت صلح در کشورهایی همچون سوریه، عراق و اوکراین تقریبا باثبات تر شده است، اما نمی توان آن را به عنوان گرایش عمومی به شمار آورد. با این همه می توان گفت که جهان نسبت به ۱۰ سال گذشته بسیار ناامن تر شده است.

اروپا در گزارش سال 2019 همچنان صلح آمیزترین منطقه جهان است. ایسلند هم موقعیتی را که از سال ۲۰۰۸ به عنوان صلح آمیزترین کشور جهان در اختیار داشته هنوز حفظ کرده است. نیوزيلند، اتریش، پرتغال و دانمارک نیز کشورهای بعدی در این زمینه هستند. ایران هم در تازه ترین گزارش شاخص صلح جهانی در بین 163 کشور جهان در رتبه 139 ایستاده است.

شاخص صلح جهانی

شاخص صلح جهانی (Global Peace Index) توسط موسسه اقتصاد و صلح استرالیا (Institute for Economics and Peace) اندازه گیری می شود. «موسسه اقتصاد و صلح» در سال ۲۰۰۷ از سوی استیو کیللیا استرالیایی بنیان نهاده شد. این موسسه که جزو ۱۵ اتاق فکر اثرگذار جهان معرفی شده، ماموریت خود را به بررسی صلح و کمی کردن ارزش های اقتصادی اختصاص داده است. در واقع، این موسسه به واسطه توسعه شاخص های ملی و جهانی به ارزیابی هزینه های اقتصادی خشونت، سطح ریسکی که کشورها با آن روبه رو هستند و فهم اثرات مثبت صلح می پردازد. مقر اصلی این نهاد در شهر سیدنی استرالیا واقع شده است.

«شاخص جهانی صلح» از ۲۳ زیرشاخص تشکیل شده که برای سنجش سه حیطه کلی مورد استفاده قرار می گیرد: سطح امنیت اجتماعی، دامنه منازعات مستمر داخلی و بین المللی و درجه نظامیگری. این معیارها که در ابتدای تاسیس «موسسه اقتصاد و صلح» از سوی گروهی از کارشناسان و متخصصان این حوزه انتخاب شده اند، سالانه مورد بازبینی قرار می گیرند. هرچه امتیاز این شاخص کمتر باشد، میزان صلح آمیز بودن یک کشور بیشتر است. در مقابل، با افزایش امتیاز شاخص، وضعیت صلح در کشورها ضعیف می شود.

اما پرسش مهم برای مخاطبان ایرانی این است که جایگاه ایران در گزارش شاخص جهانی صلح 2019 کجاست؟ در پاسخ باید گفت ایران در شاخص صلح جهانی در بین 163 کشور در رتبه 139 جهان قرار گرفته است. امتیاز ایران در سال 2019 برابر با 2.54 بوده که نسبت به سال قبل به میزان 9 پله ضعیف شده و یکی از دلایل آن، تشدید تحریم های یکجانبه آمریکا بیان شده است. ایران در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا هم در میان 20 کشور، رتبه 12 را در شاخص صلح جهانی به خود اختصاص داده که نسبت به سال های قبل، بدترین رتبه بوده است.

صلح مثبت و صلح منفی

صلح به چه معناست؟ صلح را می توان به معنای حذف خشونت، جرم و سایر فعالیت های مخاطره آمیز در جامعه در نظر گرفت. از طرف دیگر، صلح را می توان مجموعه اقدامات مؤثر برای ایجاد گسترش امنیت و آرامش در جامعه دانست. این معیار صلح قابل اندازه گیری و رابطه آن با اقتصاد قابل مطالعه است.

«مؤسسه صلح و اقتصاد» تعریف اول را كه با رویكرد سلبی یا همان نفی جنگ به بررسی صلح می پردازد «صلح منفی» و تعریف دوم را كه رویكرد ایجابی دارد «صلح مثبت» می نامد. از دیدگاه این مؤسسه، صلح مثبت به معنای نهادها و ساختارهایی است كه به ساخت یك جامعه صلح آمیز می انجامد. صلح مثبت، علاوه بر ایجاد امنیت، نتایج دیگری هم به دنبال دارد و به عنوان مثال، منجر به تقویت اقتصاد، تاب آوری و هم زیستی می شود و محیط بهینه ای برای رشد ظرفیت های انسانی ایجاد می كند.

از دیگر نکات گزارش سال 2019 شاخص صلح جهانی، تاثیر اقتصادی خشونت است که برای اولین بار از سال 2012، در این سال بهبود یافته و از سال 2017 تا 2018 به میزان 3.3درصد ضعیف شده است. تأثیر اقتصادی خشونت بر اقتصاد جهانی در سال 2018، حدود 14.1 تریلیون دلار (برحسب برابری قدرت خرید) بوده که این رقم معادل 11.2درصد از کل ارزش افزوده اقتصاد جهان (تولید ناخالص داخلی جهان) و با سرانه 1853 دلار است.

همانطور که گفته شد، تأثیرات اقتصادی خشونت در سال 2018 حدود 3.3درصد افزایش یافت. بیشترین بهبودی در کاهش منازعات مسلحانه به دست آمد که هزینه اقتصادی خشونت به دلیل افت شدید درگیری در سوریه، کلمبیا و اوکراین به میزان 29درصد و به رقم 672 میلیارد دلار کاهش یافت. همچنین کاهش قابل ملاحظه ای در تأثیرات اقتصادی تروریسم، که از سال 2017 تا 2018 به میزان 48درصد اتفاق افتاد، دیده شد.

خشونت همچنان تأثیر قابل توجهی بر عملکرد اقتصادی در سراسر جهان دارد. در 10 کشور با شدت خشونت بالا، هزینه اقتصادی خشونت به طور متوسط 35درصد تولید ناخالص داخلی است، در مقایسه با رقم مشابه 3.3درصدی تولید ناخالص داخلی در کشورهایی که کمتر تحت تاثیر خشونت قرار دارند. در کشورهای سوریه، افغانستان و جمهوری آفریقای مرکزی، هزینه اقتصادی خشونت در سال 2018 از بالاترین رقم در مقایسه با سایر کشورها برخوردار بوده که به ترتیب برابر با 67، 47 و 42درصد تولید ناخالص داخلی آنها بوده است.

نکته جالب آنکه براساس برابری قدرت خرید، هزینه اقتصادی خشونت برای ایران در سال 2018 برابر با 92 میلیارد دلار (معادل5 درصد تولید ناخالص داخلی) ارزیابی شده و تاثیر اقتصادی خشونت برابر با 171 میلیارد دلار برآورد شده است.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com