نبض کند تجارت آنلاین

به نظر می رسد پیش بینی سمت و سوی اقتصاد سیاسی ایران در کوتاه مدت، به کاری سخت و ناشدنی تبدیل شده است. از یک سو، ایران و طرف های برجامی در هفته های گذشته از احتمال دستیابی به توافق دور و دورتر شده اند و بر همین اساس به نظر می آید ادامه بلاتکلیفی مذاکرات احیای برجام و ماندگاری تحریم ها، نزدیک ترین احتمالی است که چشم انداز اقتصاد ایران را تحت تاثیر قرار می دهد. از سوی دیگر، رخدادهای اخیر در متن جامعه بر دشواری و پیچیدگی این وضعیت افزوده است و بازخوردهای اقتصادی ناآرامی های اجتماعی، خسارتی جبران ناپذیر به اقتصاد ایران و به ویژه کسب و کارهای اینترنتی وارد کرده است.

با شروع ناآرامی ها، دسترسی مردم به شبکه های اجتماعی قطع شده و فعالیت میلیون ها کسب و کار با فیلترینگ اینستاگرام و واتس آپ در معرض نابودی قرار گرفته است. اهمیت فیلترینگ این دو شبکه اجتماعی در اینجاست که قلب تجارت الکترونیک ایران در شبکه های اجتماعی می تپد و اینستاگرام و واتس آپ به ترتیب مهمترین بازیگران تجارت آنلاین ایران شناخته شده اند. در چند هفته گذشته برآوردهای مختلفی از میزان خسارت اقتصادی قطعی اینترنت ارائه شده است؛ از برآورد سازمان نظام صنفی رایانه ای استان تهران گرفته که از خسارت روزانه بین ۵۰ تا ۵۰۰ میلیون تومانی اختلال اینترنت به كسب وكارها خبر داده است تا نت بلاکس (سازمان غیردولتی ناظر بر اینترنت در جهان) که زیان اقتصادی ناشی از قطعی اینترنت ایران در هر ساعت را بیش از 1.5 میلیون دلار تخمین زده و همینطور اتاق بازرگانی که خسارت فیلترینگ اینترنت در یک ماه اخیر را مجموعا 80 هزار میلیارد تومان اعلام کرده است. بدیهی است که در صورت ادامه محدودیت ها، به حجم فزاینده ضرر و زیان كسب وكارهای اینترنتی همچنان اضافه خواهد شد.

بازیگران تجارت الکترونیک ایران

قلب تجارت الکترونیک در شبکه های اجتماعی می تپد. این را گزارش سالانه تجارت الکترونیک ایران می گوید. در آخرین روزهای شهریورماه امسال، مرکز توسعه تجارت الکترونیکی به سنت چند سال گذشته از تحولات تجارت الکترونیک گزارش داد که نشانگر رشد نه چندان چشمگیر و کمتر از حد انتظار این صنعت در سال 1400 است. این گزارش را می توان نمای تجارت آنلاین ایران دانست که حاوی نکات قابل توجهی برای سیاست گذاران، برنامه ریزان و بازیگران حوزه اقتصاد دیجیتال است. از جمله نکات مهم گزارش سالانه تجارت الکترونیک ایران، بستری است که شبکه های اجتماعی برای تجارت الکترونیکی فراهم کرده اند، به طوری که 80 درصد واحدهای تجارت الکترونیکی علاوه بر وب سایت از شبکه های اجتماعی نیز به عنوان بستر عرضه کالا و خدمات استفاده کرده اند.

از جمله بازیگران تجارت آنلاین ایران در سال گذشته، اینستاگرام است که طبق نظرسنجی انجام شده در بین شبکه های اجتماعی و پیام رسان های مختلف با 84 درصد بیشترین سهم را در میان واحدهای تجارت الکترونیک داشته است. پس از اینستاگرام نیز بیشترین فعالیت بازیگران حوزه تجارت الکترونیک کشور در واتس آپ بوده و پلتفرم فیلتر شده تلگرام هم در رتبه سوم ایستاده که با وجود فیلترینگ در سال گذشته کماکان با استقبال کسب و کارهای اینترنتی مواجه شده است. همچنین ضریب نفوذ شبکه های اجتماعی در ایران ۵۶ درصد و تعداد کاربران آن ۴۸ میلیون نفر گزارش شده و تعداد کاربران اینترنت نیز از حدود 78 میلیون نفر در سال ۱۳۹۸ به بیش از 106 میلیون نفر در سال ۱۴۰۰ رسیده است که رشد 12 درصدی را نشان می دهد. ضریب نفوذ تلفن همراه معادل ۱۶۷ درصد بوده که نسبت به سال قبل، رشد ۶ درصدی داشته و تعداد کاربران موبایل های هوشمند هم در سال گذشته به 57 میلیون نفر رسیده است. افزایش تعداد کاربران اینترنت در سال گذشته بیش از هر چیز به پاندمی کووید-19، گسترش دورکاری ها و مجازی شدن کلاس های درس در مدارس و دانشگاه ها برمی گردد. البته در بزنگاه کرونا، صنعت تجارت الکترونیک در اغلب کشورها رشد انفجاری داشته و اکثر مردم به ناچار به سبک زندگی آنلاین روی آوردند، در نتیجه صنعت تجارت الکترونیک جهانی در این دوره به رشد قابل توجهی رسید. در حقیقت، شیوع کرونا باعث تولد دوباره صنعت تجارت الکترونیک شد و خرید آنلاین به جایگزینی عملی برای خرده فروشی های محلی تبدیل شد. براساس آمارها، سهم تجارت الکترونیک از کل صنعت خرده فروشی جهان، از ۱۵ درصد در سال ۲۰۱۹ به حدود ۲۱ درصد در سال ۲۰۲۱ افزایش پیدا کرده و پیش بینی می شود که این سهم در سال جاری میلادی به ۲۲ درصد برسد.

اقتصاد دیجیتال زیر تیغ فیلترینگ

گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیکی از تغییرات این صنعت در یک سال گذشته نشان می دهد که ارزش معاملات تجارت الکترونیکی به ۱۲۹۷ میلیارد تومان رسیده و ۸۶۶ هزار میلیارد تومان آن به تراکنش های درگاه پرداخت اینترنتی و ۳۷۱ هزار میلیارد تومان به پرداخت در محل و سایر روش های پرداخت اختصاص دارد. میانگین مبلغ هر تراکنش تجارت الکترونیکی ۳۴۳ هزار تومان و تعداد کل تراکنش ها 3 میلیارد و ۶۰۰ میلیون فقره بوده که نسبت به سال قبل، رشد ۱۴ درصدی را نشان می دهد. ارزش اسمی معاملات تجارت الکترونیکی در سال ۱۳۹۷ بالغ بر ۲۰۸ هزار میلیارد تومان بوده که با رشد ۱۰۳ درصدی در سال ۱۳۹۸ به ۴۲۳ هزار میلیارد رسید و سپس رشد ۱۵۹ درصدی را تجربه کرد و در سال ۱۳۹۹ به ۱۰۹۷ هزار میلیارد تومان رسید. در نهایت ارزش اسمی این معاملات با رشد ۱۳ درصدی در سال 1400 به ۱۲۳۷ هزار میلیارد تومان افزایش یافت.

اما یکی از بخش های جالب این گزارش، مربوط به جمعیت شناسی و روش های تجارت الکترونیکی است. همانطور که گفته شد، 80 درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی دارای ای نماد، علاوه بر وب سایت از شبکه های اجتماعی برای عرضه کالا و خدمات استفاده کرده اند. همچنین 94 درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی، از سرمایه گذاری شخصی برای توسعه کسب وکار خود بهره برده اند؛ این در حالی است که 60 درصد از صاحبان واحدهای تجارت الکترونیکی دارای ای نماد، در گروه سنی جوانان قرار دارند. گروه سنی زیر 20 سال، یک درصد از صاحبان واحدهای تجاری را تشکیل می دهند. گروه سنی 20 تا 30 سال نیز 14 درصد، گروه سنی 30 تا 40 سال 46 درصد، گروه سنی 40 تا 50 سال 25 درصد و گروه سنی بالای 50 سال هم 14 درصد از صاحبان واحدهای تجاری را شامل می شوند. همچنین سهم زنان از جمعیت صاحبان واحدهای تجارت الکترونیکی 14 درصد و سهم مردان 86 درصد است. برآیند گزارش تجارت الکترونیک ایران نشان می دهد با وجود آنکه تجارت الکترونیکی کشور در مسیر رشد قرار دارد، اما با موانعی نظیر شرایط اقتصادی پرنوسان، محدودیت های متعدد، سیاست گذاری ‏های نادرست و عدم آموزش و فرهنگ سازی مواجه است. رشد نه چندان چشمگیر و کمتر از حد انتظار تجارت آنلاین ایران در سال گذشته در شرایطی است که اختلال اینترنت و عدم دسترسی به شبکه های اجتماعی در طول یک ماه گذشته متاسفانه لطمه بزرگ و جبران ناپذیری به کسب وکارهای اینترنتی وارد کرده و آه و فغان فعالان اقتصادی هنوز به جایی نرسیده است، تا سایه سنگین سیاست بر اقتصاد کماکان ادامه داشته باشد.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com