کلاف سر درگم هواپیما‌سازی در ایران

شاید وزیر وقت راه و ترابری هرگز گمان نمی‌برد هواپیمایی که او آن را جایگزینی مطمئن برای فوکر 100 در ناوگان ایران می‌دانست، پس از چند سال و ثبت چند سقوط حتی دیگر مجوز پرواز در آسمان ایران را نیز نداشته باشد. هواپیمای مسافری ایران140 که با هدف تامین بخشی از نیاز ایران به هواپیماهای با تعداد سرنشین پایین از روی مدل روسی– اوکراینی آنتونوف140 برداشته شد در طول کمتر از چند سال و با ثبت دو سقوط قطعی به عمر کوتاه خود در آسمان ایران پایان داد. هرچند نقص فنی و زمین‌گیری مانع از پرواز تعداد قابل توجهی از ایران140‌های باقی مانده شده بود، اما رییس‌جمهوری در دستوری مستقیم به پروازهای آن خاتمه داد تا سرنوشتی تلخ در انتظار هواپیمایی باشد که حمید بهبهانی به آن امید بسیاری بسته بود.

هرچند ایران140 در قالب یک پروژه خاص طرحی شکست خورده محسوب می‌شود اما در تصویری کلان‌تر یک سوال جدی دیگر را مطرح می‌کند که می‌تواند آینده یک صنعت بسیار مهم در ایران را تحت‌الشعاع خود قرار دهد. هرچند ورود صنایع هواپیما‌سازی به ایران سابقه‌ای طولانی دارد و حتی اگر این صنعت به ساخت هواپیمای مسافری ختم نشده در عرصه تعمیر و نگهداری پیشرفت‌های قابل توجهی را پشت سر گذاشته است، اما قطعا برای رساندن ایران به جایگاه درجه یک بین‌المللی در این عرصه بسیار پیشرفته فاصله زیادی باقی مانده است.

البته با وجود تمام این گمانه‌زنی‌ها در ایران کار طراحی هواپیماهای جدید همچنان دنبال می‌شود. خبر از ادامه طراحی هواپیماهای دو، شش و هشت سرنشینه که هنوز کار روی آنها ادامه دارد تاکنون بارها اعلام شده و از سوی کارشناسان دنبال می‌شود. اما آنچه بیش از دیگر حوزه‌ها با تردید روبه‌روست، ورود ایران به عرصه هواپیماهای مسافرتی با تعداد سرنشین بالاست. طراحی هواپیماهای با ظرفیت 50، 80 و حتی 150 سرنشین که بارها گمانه زنی‌هایی در رابطه با آن مطرح شده، در عین حال که می‌تواند امری مثبت و یک انقلاب صنعتی در ایران باشد، خطر‌زنده کردن خاطرات نه چندان مثبت ایران 140 وجود دارد.

چندملیتی‌ها جایگزین خودکفایی

این رویکرد با یک ابهام بزرگ بین‌المللی نیز همراه خواهد بود. با توجه به سطح بسیار بالای فناوری به کار رفته در هواپیماهای مسافرتی فعال در جهان، تعداد کشورهایی که به آن دست یافته‌اند، به‌شدت محدود و انگشت شمار است. با وجود این انحصار نسبی که محصولات درجه یک هواپیمایی را در انحصار برندهایی چون بویینگ و ایرباس قرار می‌دهد کشورهای توسعه‌یافته ترجیح داده‌اند تمام تمرکز خود را حول محور تولید یک هواپیما جمع نکنند.

شرکت ایرباس از سال‌ها قبل با سهامداری چند کشور بزرگ اروپایی اداره می‌شود که سهم فرانسه به‌عنوان بزرگ‌ترین سهامدار آن تنها 20‌درصد تخمین زده می‌شود. این به معنای آن است که با توجه به تکنولوژی بالای مورد استفاده در هواپیماهای جدید فناوری بخش‌های مختلف در کشورهای مختلف به کار گرفته می‌شود و امروز دیگر خودکفایی در عرصه ساخت هواپیماهای جدید چندان محلی از اعراب ندارد.

هرچند در سال‌های تحریم و در شرایطی که درهای ورودی آسمان ایران به روی تمام غول‌های هواپیما‌ساز بسته شده بودند، بحث پیگیری طراحی و ساخت هواپیماهای مسافرتی داخلی به‌عنوان یک اولویت جدی و غیر‌قابل چشم پوشی قابل پیگیری بود اما در روزهای پس از تحریم شاید بتوان به افزایش همکاری بین‌المللی صنعت هواپیمایی ایران با شرکت‌های صاحب نام در این عرصه فکر کرد. این احتمال در حالی قوت می‌گیرد که با توجه به بکر بودن بازار هواپیمایی ایران در سال‌های گذشته امروز میان بسیاری از این شرکت‌ها بر سر به دست آوردن بازار ایران رقابتی بزرگ در جریان است و دست بالای ایران در مذاکرات با آنها می‌تواند امکان به دست آوردن قراردادهایی را که همکاری‌های هواپیماسازی با ایران در بر دارد، افزایش دهد.

با وجود این راهبرد‌های طولانی‌مدت اما همچنان سخن از ادامه تلاش برای ساخت هواپیماهای جدید در ایران ادامه دارد و در این میان حتی گمانه‌زنی‌های خطرناکی نیز مطرح می‌شود. چندی قبل خبر از احتمال تداوم ساخت ایران140 مطرح شد و هرچند این موضوع رسما از سوی سازمان هواپیمایی کشوری مورد تکذیب قرار گرفت اما خطر تکرار تجربه‌های تلخ گذشته را نیز زنده کرد.

در این بین بحث هزینه ساخت هواپیماهای جدید و البته تولید تجاری آنها نیز موضوع دیگری است که شاید باید قبل از نهایی شدن طرح‌ها برای آنها راه‌حلی جدی پیدا کرد. صنعتی‌سازی تولید هواپیماهای جدید اگر به کاهش قیمت تمام شده آنها کمک کند می‌تواند برای ایران یک برد اقتصادی مهم محسوب شده حتی در افقی میان مدت و بلند‌مدت راه را برای صادرات آنها به کشورهای همسایه باز کند اما اگر هزینه بالای تامین تکنولوژی آنها جبران نشود شاید از نظر اقتصادی نیز ورود ایران به این عرصه در شرایط فعلی چندان به صرفه نباشد. در جریان مذاکرات وزیر راه با طرف‌های فرانسوی در سفر به پاریس و حضور فابیوس در تهران، بحث همکاری‌های هواپیماسازی دو طرف در عرصه نگهداری و تعمیر هواپیماهای مسافرتی مطرح شد و شاید برای هدفی کوتاه‌مدت نهایی کردن این قراردادها گامی محکم برای ورود حساب شده ایران به عرصه هواپیماسازی باشد.