در نمودار1 ساز و کارهای معاملات آتی بهصورت شماتیک نشان داده شده است. مطلب زیر بهصورت گامبهگام چگونگی ورود به بازار معاملات آتی را شرح داده است. در ادامه هر یک از مراحل و گامهای فوق مورد بررسی قرار داده میشوند.
1-مراجعه به کارگزاری جهت اخذ کد معاملات آتی سکه
متقاضی (اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی) با مراجعه به یکی از شرکتهای کارگزاری دارای مجوز میتواند درخواست کد معاملاتی خود را به کارگزاری اعلام کند. متعاقبا کارگزاری پس از رویت اصل شناسنامه و کارت ملی مشتری فرمهای زیر را به مشتری ارائه داده تا نسبت به تکمیل آنها اقدام کند. این فرمها عبارتند از:
- فرم درخواست کد معاملاتی مشتری
- فرم احراز هویت مشتریان حقیقی/ حقوقی
- فرم اقرارنامه و بیانیه ریسک معاملات قراردادهای آتی
- فرم معرفی اطلاعات حسابهای بانکی مشتری
مشتری پس از تکمیل فرمهای مذکور یک نسخه از کپی شناسنامه و کارت ملی به همراه فرمهای تکمیل شده به کارگزاری ارائه میکند.یادآوری2: چنانچه مشتری از طریق یک کارگزاری کد معاملاتی اخذ کرده باشد، پس از بستن کلیه موقعیتهای خود و به شرط نداشتن موقعیت تعهدی باز، میتواند پس از دریافت مجوز انتقال کد از کارگزاری مبداء (پس از تکمیل فرمهای مذکور و انتقال توسط بورس کالا)، معاملات خود را در کارگزاری مقصد از سر گیرد.
2-اخذ کد معاملاتی
با توجه به اینکه تمام ارتباطات با بورس کالا از طریق کارگزاریهای مجاز است، لذا مدارک اخذ کد مشتریان توسط کارگزاری به بورس کالا ارائه گردیده که در صورت کامل بودن، کد معاملاتی برای مشتری صادر میشود. متعاقبا این کد از سوی کارگزاری به مشتری اعلام میشود.
3-واریز وجه به حساب در اختیار بورس کالا
هر مشتری به ازای هر موقعیت درخواستی باید معادل وجه تضمین اولیه به حساب در اختیار واریز کند. به طور مثال چنانچه حداقل وجه تضمین 10.000.000 ریال بوده و مشتری بخواهد پنج موقعیت خرید اتخاذ کند باید معادل حداقل 50.000.000 ریال در حساب در اختیار بورس کالا واریز کند.
4-صدور درخواست خریدوفروش
مشتری درخواست خرید یا فروش خود را به کارگزاری اعلام میدارد. به جهت تسریع انجام ثبت سفارش ابتدا مشتری باید نام خود، سررسید درخواستی و سپس تعداد و مبلغ مورد نظر را اعلام کند. لازم به ذکر است از آنجا که بسیاری از کارگزاریها مجهز به سیستم مرکز ضبط مکالمات هستند، لذا سفارش مشتریان ضبط شده تا در مواقع مقتضی مورد استفاده قرار گیرند. در ضمن در فرصتهای بعدی سفارش مشتریان در فرمهای مربوطه ثبت شده و به امضای مشتریان رسانده میشوند.
5-ثبت سفارش
سفارشات مشتریان توسط کارگزاری در سامانه معاملات آتی به ثبت رسیده و در صورت بروز شرایطی که در ادامه به آن اشاره میشود، موقعیت درخواستی اخذ میشود. هر روز معاملات شامل سه بخش عمده است. قسمت اول دوره پیش گشایش نامیده میشود و 30 دقیقه زمان دارد و در آن مشتریان سفارشات خود را ثبت و در صورت نیاز حذف میکنند.
در این دوره هیچ معاملهای انجام نشده و تنها برای مظنهیابی اولیه و اطلاع از شرایط حاکم بر بازار است.قسمت دوم معاملات روزانه دوره حراج نامیده میشودکه شامل حراج تک قیمتی و حراج پیوسته است. در این قسمت چنانچه قیمت خریدار و فروشنده با یکدیگر یکسان باشند، با یکدیگر تطبیق داده شده (match) و متعاقبا یک قرارداد منعقد میشود(که این امر به طور مداوم انجام میپذیرد).
خش سوم یک روز معاملاتی دوره پایانی نامیده میشود که در حال حاضر 5 دقیقه پایانی هر روز معاملاتی را شامل میشود. در این دوره ثبت و حذف درخواستهای جدید امکانپذیر نبوده و معاملهگر تنها میتواند سفارشات قبلی خود را (از نظر تعداد و قیمت) اصلاح کند.
یادآوری3: ساعت انجام معاملات، روزهای شنبه تا چهارشنبه از ساعت 10 تا 19 و پنجشنبهها از ساعت 10 تا 16 است. تغییرات ساعات و روزهای معامله حداقل سه روز کاری از طریق سایت رسمی بورس کالا (www.ime.co.ir) به اطلاع عموم میرسد. مشتریان برای آگاهی از تغییرات اعمال شده در بازار میتوانند اطلاعیهها را پیگیری کنند.
یادآوری4: هنگام ثبت سفارش، سفارشات مشتریان براساس اولویت قیمت و سپس براساس زمان ثبت در سامانه معاملاتی قرار داده میشود.
یادآوری5: با توجه به تلاش بورس کالا در توسعه بازار معاملات آتی، در حال حاضر امکان استفاده مشتریان از سامانه معاملات برخط آتی (online) وجود دارد. در این راستا مشتریان در صورت دارا بودن شرایط (حداقل سن 18 سال، دارا بودن مدرک تحصیلی حداقل دیپلم و مشخص شدن صلاحیت آنها توسط کارگزاری) میتوانند به این سامانه دسترسی داشته و خود مستقیما نسبت به سفارشگذاری اقدام کنند.
6- استراتژی مشتری پس از اخذ موقعیت آتی سکه
مشتری پس از اخذ موقعیت، دو استراتژی پیش رو دارد:
1-6- عدم نگهداری موقعیت تا پایان دوره سررسید معاملاتی
2-6- نگهداری موقعیت تا آخرین روز معاملاتی به منظور انجام تسویه
در ادامه هر کدام از این استراتژیها مورد بررسی قرار داده میشوند.
1-6- عدم نگهداری موقعیت تا پایان دوره سررسیدمعاملاتی
در بسیاری از موارد معاملهگران تنها به قصد انتفاع از اخذ موقعیت (براساس پیشبینی ها) نسبت به انجام معاملات آتی اقدام کرده و قصد تحویل، تسویه فیزیکی یا نقدی را ندارند. این طیف از مشتریان به محض رسیدن قیمتها به قیمت مورد نظر، بستن موقعیتها و کسب سود حاصله را مدنظر داشته یا در صورتی که پیشبینیها محقق نشد با بستن موقعیتها از بروز زیانهای بیشتر جلوگیری کنند.
به منظور بستن موقعیتها باید مشتری به تعداد موقعیتهای باز، موقعیتهای معکوس با قیمت مشخص در همان سررسید را اتخاذ کنند. به طور مثال اگر فردی دارای پنج موقعیت تعهدی باز خرید در سررسید اسفندماه است، با اتخاذ پنج موقعیت فروش در همان سررسیدبه قیمتهای X1 و X2 و... و در صورت انجام سفارشات، میتواند موقعیتهای خود را ببندد.
اما از زمان ایجاد موقعیت تا زمان بستن موقعیتها، براساس قیمت تسویه روزانه موجودی وجه تضمین اولیه به روزرسانی شده و بر این اساس مشتری از انجام معاملات آتی سود/ زیان خواهد برد. در ادامه این بخش نحوه به روزرسانی مشخص شده که قبل از آن نحوه محاسبه قیمت تسویه روزانه معرفی میشود.
1-1-6- نحوه محاسبه قیمت تسویه روزانه
قیمت تسویه روزانه میانگین وزنی قیمت معاملات انجام شده طی نیم ساعت پایانی هر روز معاملاتی است.البته چنانچه حجم معاملات انجام شده در نیم ساعت پایانی، کمتر از 20درصد حجم کل معاملات آن روز باشد؛ برای محاسبه قیمت تسویه روزانه، میانگین وزنی قیمت معاملات انجام شده طی یک ساعت پایانی آخرین جلسه معاملاتی آن روز را در نظر میگیرند.
اگر حجم معاملات انجام شده در یک ساعت پایانی، کمتر از 20درصد حجم کل معاملات همان روز باشد؛ محاسبه قیمت تسویه روزانه، براساس میانگین وزنی قیمت کل معاملات انجام شده در آن روز است.در صورتی که در یک روز هیچ معاملهای انجام نشود، برای بهدست آوردن قیمت تسویه، میانگین ساده قیمت بهترین سفارش خریدوفروش ثبت شده در تابلو معاملات (سرخطها) در لحظه اتمام جلسه معاملاتی در آن روز است.
اگر نتوان با هیچ یک از روشهای فوق، قیمت تسویه را محاسبه کرد (مثلا در شرایطی که در کل روز فقط صف خرید یا فقط صف فروش وجود داشته باشد)، قیمت تسویه بهصورت تئوریک محاسبه میشود. این محاسبه از طریق فرمول تعیین شده توسط کمیته آتی که به تصویب هیات مدیره بورس رسیده است، انجام میشود.
2-1-6- بهروزرسانی حسابها
موجودی حسابها براساس فرمولهای زیر به روزرسانی میشوند:
1-2-1-6- به روزرسانی در روز اول
10* (قیمت خرید- قیمت تسویه روزانه)= سود/ زیان هر موقعیت خرید
10 * (قیمت تسویه روزانه- قیمت فروش)= سود/ زیان هر موقعیت فروش
یادآوری6: در فرمولهای فوق فرض شده هر قرارداد آتی شامل 10 سکه است.
سود (زیان) + موجودی حساب در اختیار= آخرین موجودی حساب
یادآوری7: چنانچه فرد پس از اتخاذ موقعیتهای خرید/ فروش قبل از پایان روز اول معاملاتی نسبت به بستن موقعیتهای خود اقدام کند، به روزرسانی مطابق با فرمول زیر انجام میپذیرد:
10 * (قیمت خرید- قیمت بستن موقعیت)= سود/ زیان هر موقعیت خرید
10 * (قیمت بستن موقعیت- قیمت فروش)= سود/ زیان هر موقعیت فروش
2-2-1-6- بهروزرسانی در روزهای بعدی
10 * (قیمت تسویه روز قبل- قیمت تسویه آن روز)= سود/ زیان هر موقعیت خرید در روزهای بعدی
10 * (قیمت تسویه آن روز- قیمت تسویه روز قبل)= سود/ زیان هر موقعیت فروش در روزهای بعدی
یادآوری8: چنانچه فرد در هر زمان اقدام به بستن موقعیت خود کند، در همان روز سود/ زیان براساس فرمول زیر تعیین میشود:
10 * (قیمت تسویه روز قبل- قیمت بستن موقعیت)= سود/ زیان هر موقعیت خریدار
10* (قیمت بستن موقعیت- قیمت تسویه روز قبل)= سود/ زیان هر موقعیت فروشنده
در ادامه با ذکر چند مثال، به روزرسانی موجودی تفهیم میشود.
3-1-6- اخطاریه افزایش وجه تضمین
همانگونه که عنوان شد موجودی حساب در اختیار با توجه به عملیات به روزرسانی، همواره در حال تغییر است. زمانیکه مقدار موجودی کاهش یابد، احتمال اینکه مقدار موجودی کفاف جرایم ناشی از نکول فرد را داشته باشد، کمتر میشود.لذا بورسدرصدی از مقدار وجه تضمین اولیه را بهعنوان حداقل وجه تضمین تعیین کرده است.
در حال حاضر بورس مقدار حداقل وجه تضمین را معادل 70درصد وجه تضمین اولیه تعیین کرده که به این ترتیب بهعنوان مثال چنانچه مقدار وجه تضمین اولیه 10.000.000 ریال باشد حداقل وجه تضمین معادل 7.000.000 ریال خواهد بود. چنانچه موجودی حساب در اختیار به کمتر از حداقل وجه تضمین اولیه برسد، بورس کالا پس از بهروزرسانی موجودی (در پایان روز معاملاتی) برای مشتریان اخطاریه افزایش وجه تضمین صادر میکند.
کارگزار موظف است بلافاصله پس از دریافت اخطاریه وجه تضمین، آن را به اطلاع مشتری برساند. مشتری باید پس از دریافت این اخطاریه، حداکثر تا یک ساعت بعد از شروع جلسه معاملاتی روز بعد، وجه تضمین جبرانی را به حساب عملیاتی خود واریز کند. اگر مشتری توان مالی برای واریز وجه تضمین جبرانی را نداشته باشد، باید با اتخاذ یک موقعیت تعهدی معکوس، موقعیت تعهدی خود را ببندد.
اگر مشتری اقدامی برای بستن موقعیت تعهدی باز خود یا واریز وجه تضمین جبرانی نکند، پس از اتمام مهلت مشتری، کارگزار مربوطه بنابر دستور اتاق پایاپای و بدون توجه به خواست مشتری، اقدام به بستن تمام یا بخشی از موقعیتهای تعهدی باز مشتری، برای تامین وجه تضمین جبرانی مورد نیاز میکند.
اگر شرایطی در بازار رخ دهد که مشتری یا کارگزار نتواند اقدام به بستن موقعیت تعهدی کنند (بهعنوان مثال صف خریدوفروش در سررسید مربوطه تشکیل شده باشد و سفارش فرد در جای مناسبی قرار نگرفته و لذا موقعیت بسته نشود) در این صورت تمام یا بخشی از موقعیتهای باز مشتری در بازار جبرانی بسته خواهد شد.
4-1-6- بازار جبرانی
بازار جبرانی در صورتی تشکیل میشود که مشتری به تعهد خود عمل نکند و در طی معاملات روزانه، کارگزار نتواند موقعیت تعهدی باز مشتریانی را که در روز قبل اخطاریه افزایش وجه تضمین (call margine) دریافت کردند را در مهلت مقرر ببندد. در نتیجه، در بازار جبرانی تمام یا بخشی از موقعیتهای تعهدی باز مشتری، توسط ناظر بازار به قیمتهای پیشنهادی، طبق دستورالعمل زیر، بسته میشود.در صورت تشکیل بازار جبرانی ساعات و مراحل جلسه معاملات قراردادهای آتی بهصورت زیر است:
- دوره پیش گشایش
- حراج تکقیمتی
- حراج پیوسته
- دوره پایانی معاملات
- بسته شدن جلسه معاملاتی
- بازار جبرانی
- دوره تسویه روزانه
بازار جبرانی متشکل از شش دوره 10 دقیقهای حراج تک قیمتی است. دامنه نوسان قیمت در دورههای اول تا ششم به ترتیب 3، 6، 9، 12، 18 و27درصد به اضافه نوسان قیمت روز جاری نسبت به قیمت تسویه روز کاری قبل است. بعد از این شش دوره، کمیته آتی با توجه به شرایط بازار تصمیمات لازم مبنی بر افزایش تعداد دورههای حراج تکقیمتی را اتخاذ میکند.
در بازار جبرانی، در ابتدای هر دوره حراج تکقیمتی، سامانه معاملاتی، سفارش مربوط به قراردادهای آتی مشتریان را براساس لیستی که اتاق پایاپای تهیه و اعلام میکند، مطابق دستورالعمل اجرایی معاملات قراردادهای آتی با قیمت حداقل یا حداکثر دامنه نوسان قیمت آن دوره (با توجه به موقعیت تعهدی باز مشتری) در سامانه معاملاتی قرار میدهد.
در صورتی که در پایان هر دوره، تمام یا قسمتی از سفارشات مشتریان معامله نشود، دوره حراج تک قیمتی بعدی آغاز میشود. توجه شود که معاملات بازار جبرانی، تاثیری بر قیمت تسویه آن روز ندارد. توجه: طبق دستورالعمل بورس کالا، کارگزاری میتواند مبلغی (تا سطح 50درصد) بیشتر از وجه تضمین اولیه از مشتری دریافت کند که در صورت منفی شدن حساب در اختیار، نسبت به تسویه با بورس اقدام کند، این مقدار را وجه تضمین اضافی مینامند.
6-2- نگهداری موقعیت تا آخرین روز معاملاتی به منظور انجام تسویه
در پارهای از موارد، فرد قصد دارد موقعیتهای خود را تا پایان سررسید نگهداشته و نسبت به تحویل/ اخذ سکهها اقدام کند. در این صورت فرد باید نسبت به ارائه گواهینامه آمادگی تحویل اقدام و متعاقبا تشریفات تحویل/ اخذ سکه را اجرایی کند. در ادامه به این موارد اشاره میشود.
6-2-11- ارائه گواهینامه آمادگی تحویل
تمامی دارندگان موقعیت تعهدی باز، باید طی مهلت ارائه گواهی تحویل (که 2 روز کاری قبل از آخرین روز معاملاتی هر نماد است) توسط کارگزار مربوطه، گواهی آمادگی تحویل را به اتاق پایاپای ارائه کنند. در صورتی که تا پایان مهلت مقرر برای ارائه گواهی آمادگی تحویل، دارنده موقعیت تعهدی باز مدارک خود را ارائه نکند، قرارداد آتی وی براساس قیمت تسویه روز پایان مهلت ارائه گواهی آمادگی تحویل، تسویه نقدی شده و مشمول جریمههای مقرر در مشخصات قرارداد آتی میشود.
مشتریانی که اقدام به اخذ موقعیت تعهدی در روز ارائه گواهی آمادگی تحویل کردهاند باید با اخذ موقعیت تعهدی جدید در آن روز همزمان گواهی آمادگی را نیز ارائه کنند. پس از مهلت ارائه گواهی آمادگی تحویل، اخذ هر گونه موقعیت تعهدی جدید نشاندهنده آمادگی وی برای تحویل است.
6-2-2- فرآیند تحویل و اخذ سکه
دارندگان موقعیت تعهدی فروش موظفند طی روز کاری پس از آخرین روز معاملاتی در زمان مشخص شده، به بانک معرفی شده توسط بورس کالا مراجعه و سکههای خود را به کارشناس مربوطه تحویل دهند. بانک پس از دریافت وجه کارشناسی از مشتری، اقدام به تعیین اصالت و کارشناسی سکه کرده و در صورت تکمیل تعداد سکهها اقدام به صدور رسیدتحویل سکه میکند.
اطلاعات مربوط به شرایط و چگونگی فرآیند تحویل نزدیک به تاریخ سررسید هر نماد معاملاتی در سایت شرکت بورس کالای ایران در قسمت اعلانات آتی قابل مشاهده است. دارندگان موقعیت تعهدی خرید نیز باید تا ساعت 12 همان روز کل وجه لازم متناسب با تعداد قراردادهای آتی ماخوذ را به حساب عملیاتی خود واریز کنند. این مبلغ بهصورت زیر محاسبه میشود: تعداد قرارداد آتی اخذ شده * (کارمزد تحویل+(10*قیمت تسویه آخرین روز معاملاتی))
خریدارانی که وجه مذکور را به حساب خود واریز کردهاند باید دو روز کاری پس از آخرین روز معاملاتی به بانک عامل مراجعه کند و در صورت عدم نکول فروشنده متناسب با تعداد قراردادهای آتی خود سکهها را تحویل بگیرد. یادآوری9: در صورت نکول هر یک از طرفین، فرد مطابق با آنچه که در ادامه آورده شده است جریمه میشود.
در صورت عدم واریز وجه مذکور توسط خریدار سکهها به فروشنده مسترد میشود و خریدار مشمول جریمههای مقرر در مشخصات قرارداد آتی خواهد شد. فروشنده نیز در صورت عدم تحویل سکه مشمول جریمههای مقرر در مشخصات قرارداد آتی خواهد شد.
7- درخواست انتقال وجه
در صورتی که بخشی از موجودی در اختیار مشتری آزاد باشد (مازاد بر مقدار مورد نیاز براساس موقعیتهای تعهدی باز) یا اینکه هیچگونه موقعیت تعهدی نداشته باشد، درخواست انتقال وجه از حساب عملیاتی به حساب شخصی را به شرکت کارگزاری اعلام کرده و کارگزاری پس از پایان ساعات معاملاتی درخواست فرد را در سامانه معاملاتی ثبت میکند. انتقال وجه قبل از شروع ساعات معاملاتی روز بعد انجام میشود.
واحد تحلیل معاملات کالایی شرکت کارگزاری تأمین سرمایه نوین