چرا محصولات ارگانیک کاملا سالم و قابل اعتماد نیستند؟

چندی پیش سومین همایش توسعه تجارت و بازار محصولات ارگانیک توسط انجمن ارگانیک ایران برگزار شد. گذشته از اینکه این انجمن به عنوان یک انجمن علمی مورد تأیید وزارت بهداشت یا علوم نیست، به دلایل تبلیغاتی که این روزها در مورد مصرف محصولات ارگانیک صورت می‌گیرد بر آن شدیم که با مراجعه به سایت همایش اطلاعات لازم را به دست آوریم و اطمینان حاصل کنیم که محصولات ارگانیک کاملا سالم و قابل اعتماد هستند. با کمال تعجب و بر خلاف انتظار پس از مراجعه به سایت انجمن ارگانیک که اخبار همایش ارگانیک را پوشش می‌دهد به جای اینکه با تعاریف و رویکردهای توسعه محصولات ارگانیک و راهکارهای جلوگیری از سوء‌استفاده از این عنوان در فریب مردم مواجه شویم، با تبلیغات منفی علیه محصولات تراریخته مواجه شدیم.

به ناچار وقتی در سایت انجمن ارگانیک ایران پاسخ سؤالات خود را نیافتیم، درصدد آن برآمدیم که برای کسب اطلاعات لازم و اطمینان از سالم بودن محصولات ارگانیک به سایت‌های معتبر علمی و مقالات بین‌المللی منتشر شده در دنیا مراجعه کنیم. مقالات متعددی وجود داشت که علاوه بر ذکر محاسن محصولات ارگانیک، آنها را از جنبه‌های مختلف ازجمله وجود باکتری‌ها، ایجاد واکنش‌های آلرژیک، وجود برخی ترکیبات معدنی سمی و... بررسی کرده بود. در این نوشتار قصد داریم به مشکلی که به طور جدی‌تری در این نوع محصولات مطرح است اشاره کنیم و آن وجود مایکوتوکسین‌هاست.

در ابتدا لازم به توضیح است تاکنون تعاریف متعددی برای کشاورزی ارگانیک ارائه شده است. بر اساس تعریف ویکی‌پدیا، کشاورزی ارگانیک نوعی کشاورزی است که در تولید و فرآوری محصولات آن از کودهای شیمیایی، سموم، هورمون‌ها و دگرگونی‌ها و دستکاری‌های ژنتیک استفاده نشود و همه مراحل تقویت زمین، کاشت، داشت و برداشت با استفاده از نهاده‌های طبیعی (همچون کود زیستی، کمپوست‌ها، حشرات سودمند، ریزاندامگان کارا (Effective Microorganisms) صورت گیرد. مطالعات بر روی محصولات ارگانیک و مقایسه آنها با غذاهای غیرارگانیک تولید شده با سموم شیمیایی نشان‌دهنده ارزش غذایی بالاتر و کم بودن موادی همچون آفت‌کش‌ها در این گروه از مواد غذایی است. اما با این وجود، ترکیبات مضر دیگری همانند مایکوتوکسین‌ها نیز می‌توانند در مواد غذایی ارگانیک در مقایسه با مواد غیرارگانیک موجود باشند.

حضور قارچ‌های موجود در مواد غذایی از نگرانی‌های جدی در مورد سلامت این مواد است. از آنجا که استفاده از قارچ‌کش‌ها در تولید محصولات ارگانیک ممنوع است در مواردی دارای آلودگی بیشتری در مقایسه با مواد غذایی غیرارگانیک هستند. مایکوتوکسین‌ها محصولات جانبی بسیار سمی برخی کپک‌ها هستند که معمولا در مراحل مختلف تولید، برداشت، مراحل پس از برداشت و ذخیره‌سازی تولید می‌شوند. حضور مایکوتوکسین‌ها در مواد غذایی ارگانیک در تحقیقات متعددی بررسی و تأیید شده است (Rubert et al. , 2013). تحقیقات نشان می‌دهد که این ترکیباتِ سرطان‌زا نه تنها در مواد غذایی ارگانیک کمتر نیستند، بلکه در مواردی تا چندین برابر مواد غذایی غیر ارگانیک هستند، به عنوان مثال مشاهده شده است که آلودگی ذرت‌های ارگانیک به فامونیسین‌های fumonisin B1 و B2 تا 10 برابر بیشتر از ذرت غیر ارگانیک بوده است (Silva et al. , 2009).

اخیراً مطالعات دیگری در ارتباط با حضور مایکوتوکسین‌ها در محصولات غذایی ارگانیک و غیرارگانیک بر پایه غلات در آلمان، فرانسه و اسپانیا انجام شد که نتایج بیانگر وجود مقادیر بیشتر مایکوتوکسین‌های حاصل از فوزاریوم در محصولات ارگانیک در مقایسه با انواع غیرارگانیک بود(Rubert et al., 2013). فـــامـــــونیسیــــن‌هــــا مایکوتوکسین‌هایی هستند که به طور عمده توسط قارچ‌های فوزاریوم تولید می‌شوند و با عوارض متعددی از جمله سرطان کبد، نارسایی‌های کلیوی و... مرتبط هستند. همچنین وجود فامونیسین‌ها در ذرت‌های محلی (home grown) در شمال ایران ارتباط بالا و معنی‌داری با سرطان مری(Shephard et al. , 2000) و در چین با سرطان کبد نشان داد (Li et al. , 2001).

اما یکی از اصلی‌ترین مایکوتوکسین‌ها، آفلاتوکسین است و سمی‌ترین و سرطان‌زا‌ترین عضو این خانواده آفلاتوکسینB1 نامیده می‌شود که چنانچه در مدت طولانی و به مقدار کم جذب بدن شود موجبات ابتلا به سرطان کبد را فراهم می‌آورد. آفلاتوکسین M1 متابولیت هیدروکسیله شده B1 است که پس از جذب در بدن جانوران تشکیل می‌شود و به همان اندازه خطرناک است. آفلاتوکسین M1 در فرآورده‌های لبنی نسبتا پایدار بوده و در فرآیندهای پاستوریزه و حتی استریلیزه کردن، غیرفعال نمی‌شود. نتایج یک تحقیق نشان می‌دهد که میزان آفلاتوکسین M1 در ماست و شیر فرآوردمای ارگانیک بیش از حد مجاز بوده و می‌تواند برای مصرف‌کننده خطرناک باشد(Tosun and Arslan, 2013a; Malissiova et al, 2013). همچنین مقادیر بالاتر از حد مجاز آفلاتوکسین B1 در سبزیجات و ادویه‌جات ارگانیک مشاهده شده است (Tosun and Ayyıldız, 2013b). 

لازم به توضیح است کنجکاوی در مورد محصولات تراریخته و شعار «مصرف محصولات تراریخته ممنوع» همایش توسعه تجارت و بازار محصولات ارگانیک ما را بر آن داشت که در مورد این محصولات نیز تحقیق کنیم. نتایج جست‌وجوی ما حکایت از منفی جلوه‌دادن اغراق‌آمیز و غیر واقعی این فناوری مفید از سوی برخی افراد داشت. در اینجا بهتر دیدیم به جای اشاره به مقالات معتبر دنیا مبنی بر تأیید محصولات تراریخته به مطلبی تحت عنوان «محصولات تراریخته را تجاری نکنید» اشاره کنیم که در سایت انجمن ارگانیک به نقل از دکتر واندانا شیوا از کشور هندوستان یکی از سخنرانان اصلی و شاخص سومین همایش بین‌المللی توسعه تجارت و بازار محصولات ارگانیک در تهران منتشر شده است.

در این مطلب که تلاش دارد محصولات تراریخته را منفی جلوه داده و تجاری‌سازی آن در ایران را خطرناک معرفی کند، آمده است: «تا زمانی که تحقیقات و آزمایش‌های علمی به نتایج قطعی و دقیقی نرسیده است و اثرات مضر آن (محصولات تراریخته) روی انسان و محیط زندگی آنها مشخص نشده است، اجازه تجاری‌سازی آن را ندهید».

سؤال اینجاست که اگر آزمایش‌های علمی و نتایج قطعی و دقیقی مبنی بر عدم سلامت محصولات تراریخته که از سال 1996 در دنیا تجاری‌سازی شده‌اند و تاکنون هر ساله به طور چشمگیری سطح زیر کشت، پذیرش و مصرف آنها در جهان در حال افزایش است، وجود ندارد، پس چرا برخی با صرف هزینه‌های بالا و برگزاری همایش بین‌المللی سعی دارند به جای معرفی مزایای محصولات ارگانیک در همایش خود بر ضد تکنولوژی مفید تولید محصولات تراریخته در کشور تبلیغ کنند؟

آیا بهتر نیست این انجمن‌ها بنا بر رسالت خود و مطابق رسم معمول تمام دنیا نسبت به گسترش درج برچسب‌های آگــــاهـی‌دهـنـده جـهت اطلاع‌رسانی به مصرف‌کننده عمل کند و با توسل به رسالت اصلی خویش به حق انتخاب مشتریان در گزینش و مصرف محصولات سالم‌تر و با ارزش غذایی بهتر ارج نهد؟

* استاد رشته ژنتیک و اصلاح‌نژاد دانشگاه گیلان