ناکارآمدی خرید تضمینی شیر خام

در بررسی که با عنوان تحلیل اقتصادی و اثربخشی سیاست خرید تضمینی شیر توسط محققان موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی انجام شده است، این نوع خرید روشی هزینه‌بر بوده و باید ترکیبی از سیاست تعرفه واردات و یارانه مصرف عملیاتی شود. به گزارش ایانا، در مقدمه این تحلیل اقتصادی آمده است: محصولات دامپروری از معدود تولیداتی است که در سراسر جهان و در شرایط مختلف اقلیمی و براساس گونه‌های مختلف دامی تولید و به مصرف جوامع انسانی می‌رسد.

یکی از شاخص‌های سلامت و امنیت غذایی کشورها، نحوه و میزان و کیفیت دسترسی به محصولات دامی (شیر و گوشت) است. این محصولات تاثیر اساسی در تامین نیازهای غذایی و سلامت و بهداشت جمعیت انسانی دارد. میزان دسترسی به محصولات دامی در کشورهای جهان، به درجه توسعه‌یافتگی و سطوح درآمدی خانوارها بستگی دارد. مصرف سرانه انواع گوشت و شیر در کشورهای توسعه‌یافته به ترتیب 2/2و 2/5 برابر کشورهای در حال توسعه است. روند مصرف سرانه گوشت و شیر در کشورهای توسعه‌یافته تقریبا به نقطه اشباع رسیده و رشد مصرف بسیار بطئی و کند شده است، اما روند رشد مصرف در کشورهای در حال توسعه به‌ویژه اقتصادهای نوظهور مانند چین، برزیل و هند فزاینده است. این پدیده در سال‌های اخیر متاثر از رشد اقتصادی کشورها تعدیل شده است. 

این تحلیل می‌افزاید: به‌رغم حسن‌نیت سیاست‌گذاران و تاکید بر حمایت از صنعت دامپروری، بروز برخی از عوامل و شرایط اقتصادی، عملا سطح حمایت از این صنعت را نسبت به سال‌های گذشته کاهش داده است. عدم حمایت مناسب از صنعت دامپروری، فرآیند تولید و صنعتی شدن این بخش را کند کرده است.

نبود ابزارهای حمایت از تولیدات صنعت شیر، بازار این محصولات (به‌ویژه بازار شیرخام) با ریسک قیمتی و نااطمینانی در درآمد تولیدکنندگان دچار کرده است. قطع یک‌باره یارانه شیر خانوارها، رکود اقتصادی و کاهش نسبی تقاضا و افزایش نسبی قیمت محصولات لبنی متاثر از سیاست‌های کلان اقتصادی دولت و. . . به کاهش تقاضا برای شیر و محصولات لبنی در سال‌های اخیر منجر شده است. نبود سیاست منسجم در حمایت از این صنعت، تغییر سیاست‌ها و ناپایداری اقدام‌های اجرایی به عدم تعادل و زیان تولیدکنندگان شیر در سال‌های اخیر منجر شد.

همچنین سیاست خرید تضمینی شیر در سال‌های اخیر جایگزین سیاست پرداخت جبرانی شیر شده و دولت به‌منظور حمایت نسبی از تولیدکننده شیرخام سیاست خرید تضمینی را با مباشرت سازمان مرکزی تعاون روستایی و با همکاری اتحادیه مرکزی تعاونی‌های کشاورزی دامداران ایران و صنایع محصولات لبنی، از آذرماه سال 1393 عملیاتی کرد. در اجرای این سیاست طی دوره هفت‌ماهه منتهی به اردیبهشت‌ماه سال 1394 بیش از 164‌هزار تن شیرخام در قالب این طرح در استان‌های منتخب تولید شیر خریداری و فرآوری شده است. اجرای سیاست خرید تضمینی هزینه‌های بودجه‌ای بالایی برای دولت دارد، ضمن اینکه اجرای چنین سیاستی متضمن مداخله مستقیم در بازار شیر بوده و به انحراف بازار و تصمیم‌های تولیدی در بلندمدت منجر می‌شود.

در این تحلیل به پیشینه و تنوع سیاست‌های حمایتی در جهان و حمایت از تولید شیر در آمریکا و ترکیه به اختصار اشاره و در کنار آن به سیاست‌های حمایتی در کشور اشاره شده است. آمریکا از دهه 1940 با اعمال سیاست‌های حمایتی متنوع، به حمایت تولید شیر مبادرت کرده و این سیاست‌ها به مرور زمان و متناسب با شرایط تولید و بازار، اصلاح و بازنگری شده است.

این تحلیل درباره کشور ترکیه آورده است: در ترکیه نیز بخش دامپروری مورد توجه جدی است و حمایت‌های گسترده‌ای از این بخش به‌عمل می‌آید. وضع تعرفه بسیار بالا برای واردات محصولات لبنی، پرداخت یارانه صادراتی، توسعه واحدهای صنعتی و دامپروری از طریق تامین منابع اعتباری و. . . از مهم‌ترین سیاست‌های حمایتی در این کشور است. علاوه بر موارد ذکرشده توسعه زیرساخت‌ها، انجام تحقیق و توسعه گسترده در حوزه اصلاح ژنتیک، کنترل آفات و بیماری‌ها، ابداع و نوآوری در حوزه تغذیه و بهداشت دام، ارتقای سلامت محصول، توجه به ملاحظات زیست‌محیطی، از سیاست‌های تاثیرگذار در حوزه تولید و تجارت محصولات دامی است که دولت‌ها به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم حمایت می‌کنند.

این تحلیل به سیاست‌های حمایتی در کشور پرداخته و می‌افزاید: در دهه‌های گذشته ابزارهای حمایتی از تولید شیر کشور، از تنوع و گوناگونی نسبتا مناسب برخوردار بوده است (سیاست خرید تضمینی، توزیع یارانه‌ای شیر مدارس و خانوارها، اتخاذ تعرفه‌های تجاری موثر، پرداخت یارانه تسهیلات برای سرمایه‌گذاری در بخش، بیمه دام، کنترل آفات و بیماری‌ها و ایجاد زیرساخت‌ها) بخشی از سیاست‌های حمایتی دولت بوده اما موثرترین و کارآمدترین ابزار حمایتی معطوف به پرداخت یارانه برای شیر و محصولات لبنی در قالب توزیع شیر یارانه‌ای بین خانوارها و مدارس بوده که از رهگذر این یارانه، بخش تولید، صنایع لبنی و مصرف‌کنندگان بهره‌مند و منتفع می‌شده‌اند. در سال 1389 با اجرای طرح هدفمندسازی یارانه‌ها سیاست توزیع یارانه‌ای شیر متوقف و عملا بخش تقاضای شیر با چالش جدی روبه‌رو شد که این چالش همچنان دامنگیر بخش تولید است، ضمن اینکه اجرای سیاست‌های تجاری موثر برای اجرای محدودیت نسبی در واردات محصولات لبنی نیز به تاخیر افتاد و به بهانه تنظیم بازار داخلی، به واردات محصولات لبنی دامن زده شد، از سوی دیگر با بروز مشکلات اقتصادی و افزایش هزینه‌های تولید عملا سطوح حمایت‌های دولت از این بخش تعدیل و کاهش یافت. مضافا اینکه شرایط اقتصادی و کاهش تقاضا برای محصولات لبنی مشکلات این صنایع را دوچندان کرد.