مصائب یک هذیان جمعی

نتایج یک مطالعه نشان می دهد که هر اندازه رویارویی با خبرهای دروغ بیشتر شود، آن خبرها بیشتر باور می شوند و خبرهایی که آشناسازی شده اند، بیشتر از خبرهای تازه باور می شوند. از آنجا که خبرها در فضای مجازی به آسانی پخش می شوند، مردم یک خبر را در بسترهای گوناگون فضای مجازی نظیر اینستاگرام، تلگرام، توئیتر، فیس بوک و... می‎ بینند و این یعنی یک خبر را بیشتر از یک بار می ‎بینند. در نتیجه، رویارویی پیشین (آشنایی) با یک خبر، باورپذیری آن خبر را به اندازه زیادی افزایش می دهد.

باورهای نادرست به ویژه درباره موضوع‎ های کلیدی، آسیب فراوانی برای فرد و جامعه دارد بنابراین روانشناسان باید دلایل شکل گیری این باورها را بیابند تا بتوانند با نزدیک ‎تر کردن مردم به واقعیت به موفقیت فرد و جامعه کمک کنند. اگر انسان‎ ها توانایی تشخیص درست و نادرست را نداشته باشند، هر کسی به آسانی می‎ تواند ذهن آنان را به خدمت اهداف خود درآورد. اگر مردم جامعه نتوانند خبر واقعی را از غیرواقعی تشخیص دهند، این جامعه کم کم از عقلانیت دور می‎ شود و به سوی هذیانی شدن پیش می رود. می ‎توان گفت تقریبا همه رسانه‎ ها تلاش می ‎کنند با دادن اطلاعاتی که کاملا نادرست یا درست اما دستکاری شده هستند، ذهن مردم را به سوی موردنظر خود بکشانند. در این میان، مردمان بسیاری در سراسر جهان، با این اطلاعات نادرست فریب خورده ‎اند. این اطلاعات نادرست همان خبرهای هدفدار هستند، یعنی خبرهایی که نه برای آگاه کردن مردم، بلکه با هدف فریب آنها و بیشتر در رسانه ‎های فضای مجازی منتشر می‎ شوند تا عده ای بتوانند به هدف‎ های سیاسی و اقتصادی خود برسند.

تحلیل خبرهای منتشرشده در شبکه اجتماعی فیس بوک در هنگامه انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال 2016 نشان داد که خبرهای دروغین بیشتر از خبرهای راستین به اشتراک گذاشته شدند، بیشتر مدنظر قرار گرفتند و درباره آنها نظر داده شد. این امر نشان می ‎دهد که خبرهای دروغین شاید از آنجا که جذاب ساخته شده‎ اند، بیشتر از خبرهای راستین جلب توجه می کنند و احتمالا بیشتر هم باور می شوند.

در ایران نیز در هنگامه انتخابات، مردم به شدت هدف خبرهای دروغین قرار می گیرند و این خبرها ممکن است نتیجه انتخابات را تعیین کند یا دست کم تغییر دهد. پذیرش این خبرها تا اندازه ‎ای است که حتی شخصی چون وزیر دفاع پاکستان نیز متأثر از خبرهای دروغین، تصمیم‎ های سیاسی مهمی گرفته است. در نتیجه باید به جست‎ وجوی پاسخ این سوال برآمد که چرا بسیاری از مردم، خبرهای دروغین فضای مجازی را به راحتی باور می کنند و سازوکار پذیرش این باورهای غلط که می توان آنها را «هذیان جمعی» نامید، کدام است؟

در همین راستا، ابراهیم احدی، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد بویین زهرا در یک پژوهش، تاثیر «آشنایی» را در باور کردن خبرهای دروغ فضای مجازی بررسی کرد؛ اینکه رویارویی پیشین (آشنایی) با یک خبر چگونه باورپذیری آن خبر را افزایش می دهد! برای انجام این پژوهش، ۵۰ هزار پیامک به مشترکان همراه اول و ایرانسل ساکن شهر تهران فرستاده شد و در آن ضمن درج لینک پرسش نامه اینترنتی، از گیرندگان پیامک خواسته شد: «با تکمیل این پرسش نامه که تنها 20 دقیقه وقت شما را می گیرد، ضمن کمک به پیشرفت روان شناسی، در قرعه کشی یک تبلت شرکت کنید.»

در نتیجه 2 هزار و ۲۶ نفر به این پرسش نامه پاسخ دادند که از این میان، ۵۰۴ نفر سن زیر ۱۸ سال داشتند، ۵۷ نفر دست کم یکی از پرسش ها را پاسخ نداده بودند و ۱۰ نفر گزارش دادند که درستی پاسخ ها را از اینترنت بررسی کرده اند. به همین خاطر، این ۵۷۱ نفر از روند پژوهش حذف شدند و در پایان، هزار و ۴۵۵ نفر در پژوهش شرکت داده شدند. در این پرسش نامه ۲۴ سرخط خبری دروغ مورد پرسش قرار گرفت. این خبرها با دستکاری در خبرهای منتشرشده در اردیبهشت و خرداد سال ۱۳۹۸ (بازه زمانی انجام مطالعه) انتخاب شدند.

از آنجا که مردم در فضای مجازی به طور معمول تنها سرخط خبرها را می خوانند، در این پژوهش نیز از سرخط خبرها استفاده شد. همچنین تنها خبرهای بد در پرسش نامه قرار گرفت، چراکه تجربه تاریخی نشان می دهد که مردم ایران بیشتر از خبرهای بد تاثیر می گیرند. ازجمله خبرهای دروغین استفاده شده در این پژوهش شامل این موارد بود: تحقیق و تفحص مجلس نشان داد که بیش از نیمی از مدیران کشور تخلف کرده ‎اند، در دو سال گذشته تعداد سیگاری ‎ها دو برابر شده است، 100 روزنامه کاغذ را با نرخ دولتی دریافت کرده‎اند و با نرخ آزاد در بازار فروخته ‎اند، 62 درصد معلمان از تنبیه بدنی استفاده می ‎کنند، نشانه ‎هایی از جاسوسی برانکو ایوانکوویچ برای سازمان جاسوسی انگلیس وجود دارد، محمدعلی نجفی از سوی یک فرد دیگر، مأمور به قتل میترا استاد شده بود و... .

در این پژوهش سوالاتی نیز درخصوص سن، جنسیت، تحصیلات و گرایش سیاسی شرکت کننده ها پرسیده شد. همچنین از آنها پرسیده شد که آیا سرخط های مطرح شده را با دیگران به اشتراک می گذارند یا خیر؟ این پژوهش در سه مرحله آشناسازی، ارزیابی و پیگیری (۱۰ روز بعد از ارزیابی) انجام شد و از شرکت کنندگان خواسته شد که آشنا بودن و صحت هر خبر را نمره گذاری کنند.

در نهایت از جامعه آماری پرسیده شد که آیا برای بررسی صحت اخبار از جست وجوی اینترنتی استفاده کرده اند یا خیر. همچنین به افراد گفته شد که همه خبرها دروغ بود و هدف این نظرسنجی درباره زودباوری مردم است. میانگین سن شرکت کنندگان در این مطالعه حدود ۲۷ سال بود و در بازه سنی ۱۸ تا ۳۹ سال قرار داشتند. ۶۳۱ نفر از آنها مرد بودند و بیشتر شرکت کنندگان تحصیلات کارشناسی داشتند. از بین این افراد ۲۹۱ نفر اصول گرا، ۷۲۲ نفر بی طرف و ۴۴۲ نفر اصلاح طلب بودند.

در انتها، یافته های این پژوهش نشان داد که تنها یک بار رویارویی پیشین با خبرهای دروغین باعث می شود که این خبرها در نظر افراد حقیقت (حقیقت خیالی) به نظر برسند و خبرهای آشناسازی شده، بیشتر از خبرهای تازه باور می شوند، یعنی هر اندازه رویارویی پیشین با خبرهای دروغ بیشتر شود، آن خبرها بیشتر باور می شوند.

پژوهشگران درخصوص دلیل بروز چنین رفتاری می گویند که انسان ها برای داوری درباره درستی یا نادرستی گزاره ها، به دنبال آسان ترین راه هستند و چیزی را که راحت می فهمند، راحت باور می کنند و آشنایی قبلی به راحت فهمیدن آنها کمک می کند. همچنین مشخص شد که رویارویی پیشین یا آشنایی با خبر حتی می تواند راست پنداری خبرهای دروغ عجیب و غریب را نیز افزایش دهد. دروغ بودن خبرهای عجیب و غریب را با اندکی اندیشیدن و بهره گرفتن از دانش و منطق می توان مشخص کرد. این مطالعه نشان داد که دانش و منطق به سختی می توانند جلوی اثر حقیقت خیالی را بگیرد.

در انجام این مطالعه البته محدودیت هایی نیز وجود داشت. یکی از محدودیت ها این بود که تنها تاثیر متغیر آشنایی پیشین با خبر را مورد بررسی قرار داده بود، در حالی که متغیرهای دیگری مثل سواد رسانه ای مخاطبان، شدت دروغ بودن خبر، موافق یا مخالف بودن با آن و گرایش سیاسی مخاطبان در باور کردن خبر تاثیر دارند.

در جمع ‏بندی این مطالعه آمده است: پژوهش کنونی نشان می ‎دهد که تنها یک بار رویارویی پیشین با خبرهای دروغین، راست ادراک کردن آن خبرها را به گونه ‎ای معنادار افزایش می ‎دهد؛ به این شکل که خبرهای آشناسازی شده بیشتر از خبرهای تازه باور می ‎شوند. اثر رویارویی بر باورمندکردن خبرها نه تنها تا 10 روز پایدار مانده، بلکه با رویارویی دوباره افزایش هم یافته است؛ به این صورت که در مرحله پیگیری، خبرهایی که در مرحله آشناسازی به آزمودنی‏ ها نشان داده شده بود، بیشتر از مرحله ارزیابی باور شدند. حتی وقتی تنها خبرهایی تحلیل شدند که آزمودنی ‎ها هوشیارانه با آنها آشنا نبودند، یعنی از مشاهده آنها در مرحله‎ های آشناسازی و ارزیابی آگاه نبودند، باز هم رویارویی پیشین با خبرها، راست ادراک کردن آنها را افزایش داد. پس هر اندازه رویارویی با خبرهای دروغین بیشتر شود، آن خبرها بیشتر باور می ‎شوند.

اما چرا رویارویی پیشین (آشنایی) با خبرهای دروغین به باورمندکردن آنها می ‎انجامد؟ به بیان دیگر، ساز و کار اثر حقیقت خیالی چیست؟ پاسخ بیشتر پژوهشگران این است که انسان‎ ها برای داوری درباره درستی یا نادرستی گزاره ‎ها به دنبال آسان ‎ترین راه هستند. یکی از این راه‎ های آسان، سیالی پردازش است؛ یعنی انسان‎ ها چیزی را که راحت می‎ فهمند، راحت هم باور می ‎کنند و آشنایی با گزاره‎ ها به راحت فهمیدن آنها نیز کمک می‎ کند. در پژوهش کنونی، آزمودنی‏ ها بدون آنکه از رویارویی پیشین با خبرها آگاه باشند، خبرهای آشنا را بیشتر از خبرهای ناآشنا باور کردند. این امر نشان می ‎دهد که بخش ناهوشیار و سطح پایین ذهن آنها بر داوری آنها درباره راست یا دروغ بودن خبرها اثر گذاشته است و این یعنی هیچ‎ گونه کوشش آگاهانه و هوشیارانه‎ ای برای این داوری انجام نشده است.

پژوهش ‎های پیشین نیز مانند پژوهش کنونی، اثر سیالی پردازش بر داوری انسان‎ها را نشان داده ‎اند. برای نمونه رویارویی زیرآستانه ‎ای با محرک‎ هایی مانند الفبای چینی، هیجان ‎های خوشایند مربوط به آن محرک ‎ها را افزایش می ‎دهد. همچنین پژوهش‎ هایی که به نقش یادآوری خودکار (آنچه خود به خود به ذهن ما می ‎آید)، در برابر یادآوری راهبردی (آنچه خودخواسته به ذهن خود می ‎آوریم) پرداخته ‎اند، با یافته ‎های پژوهش کنونی همخوانی دارند.

تا سال ‎ها، روان‎ شناسان تصور می ‎کردند که رویارویی پیشین (آشنایی)، تنها درست ادراک کردن گزاره‎ های دوپهلو را افزایش می‎ دهد، اما اگر گزاره‎ ها واضح باشند، مردم برای داوری درباره درستی آنها از دانش خود بهره می ‎جویند، اما پژوهش‎ های جدیدتر نشان می‎ دهد که رویارویی پیشین می ‎تواند درست ادراک کردن گزاره ‎های واضح، اما نادرست (برای نمونه، گیاهان غذای خود را با شیمی سنتز می ‎سازند) را حتی در آزمودنی ‎هایی که بعدها می ‎توانستند گزاره درست را شناسایی کنند، افزایش دهد. برخی دیگر از پژوهشگران گفته‎ اند اثر حقیقت خیالی تنها زمانی رخ می ‎دهد که گزاره‎ ها تا اندازه ‎ای پذیرفتنی باشند، اما پژوهش کنونی نشان می‎ دهد که رویارویی پیشین (آشنایی) می ‎تواند راست ‎پنداری خبرهای دروغین و عجیب و غریب را نیز افزایش دهد؛ خبرهایی که با اندکی اندیشیدن و بهره گرفتن از دانش و منطق می ‎توان به دروغ بودن آنها پی برد. این پژوهش نشان می ‎دهد که قلمروی اثر حقیقت خیالی گسترده ‎تر از آن چیزی است که تاکنون فرض می‎ شده است و دانش و منطق به سختی می ‎توانند جلوی این اثر را بگیرند.

پژوهش حاضر نشان می ‎دهد اثر حقیقت خیالی نه ‎تنها درباره گزاره ‎های نادرست خود را نشان می ‎دهد، مانند اینکه «انسان از نسل میمون است» که این گزاره‎ ها هیچ تأثیری در زندگی مردم ندارند، بلکه درباره خبرهای دروغینی مانند «هجوم ملخ‎ ها» که با زندگی مردم پیوند تنگاتنگ دارند مشاهده می ‎شود؛ پس این اثر می ‎تواند در حوزه‎ های دیگری به جز خبرهای دروغین نیز خود را نشان دهد؛ برای نمونه سیاستمدارانی که گزاره‎ های نادرست را همیشه تکرار می ‎کنند، می ‎توانند در متقاعدکردن مردم به اینکه حرف آنها درست است موفق باشند یا تکرار خرافه ‎ها می ‎تواند به باورمندشدن آنها کمک کند. در واقع، هرجا که نمی‎ توان با نگاه به دانش، منطق و تجربه، درستی یا نادرستی یک سخن را بررسی کرد، اثر حقیقت خیالی کاربرد دارد.

گفتنی است نتایج این مطالعه به صورت مقاله علمی، پژوهشی با عنوان «نقش اثر حقیقت خیالی در باورپذیری خبرهای دروغین فضای مجازی» در آخرین شماره فصل نامه «مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران» دانشگاه تهران منتشر شده است.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com