تولید تراریخته آری یا نه؟

مولود غلامی؛ تولید و مصرف محصولات تراریخته یا دستکاری ژنتیکی در برخی کشورهای پیشرفته مانند آمریکا در یکی دو دهه اخیر آغاز شده است. این نوع محصولات که به اصطلاح GMO نامیده می‌شوند مخالفان و موافقانی دارند و هر کدام دلایلی برای مخالفت یا موافقت بیان می‌کنند. تولید محصولات تراریخته در ایران از سال 83 و 84 آغاز شد و برنج و پنبه تراریخته نخستین محصول دستکاری شده ژنتیکی هستند که دولت‌های بعدی از ادامه تولید و همچنین تجاری‌سازی آنها جلوگیری کردند. حدود 102 تن برنج تراریخته یا دستکاری شده ژنتیکی نزدیک به 10 سال است که در انبارهای پلمب شده و دور از دسترس قرار دارند و اجازه مصرف به آن داده نمی‌شود. تولیدکنندگان برنج تراریخته معتقدند که دولت پیشین تنها برای افزایش واردات و چوب لای چرخ گذاشتن تولید جلوی تجاری‌سازی این محصول را گرفته بود اما مخالفان از تأثیرهای منفی و بیماری‌های ناشی از مصرف این محصولات بر انسان و محیط‌زیست سخن می‌گویند. یکی از مخالفان اصلی این نوع محصولات، سازمان حفاظت محیط‌زیست و رییس آن، معصومه ابتکار است.

در بسیاری از نقاط جهان نیز مخالفت‌ها با محصولات دستکاری شده ژنتیکی به اوج رسیده و برخی کشورها مانند سوییس، روسیه، چین، انگلیس و غیره تولید، واردات و استفاده از آن را ممنوع یا محدود کرده‌اند. در آخرین واکنش‌ها نسبت به استفاده از محصولات تراریخته پاپ فرانسیس رهبر کاتولیک‌های جهان انتقادهای جدی بر آن وارد کرده است. به گزارش فارس به نقل از ساستین‌بل پلاس، پاپ با انتقاد استفاده از محصولات تراریخته (اصلاح شده به روش دستکاری ژنتیکی) و آفت‌کش‌ها که به گفته وی برای محیط‌زیست خطرآفرین هستند از بخش‌های مالی وابسته و تحقیقات بین‌رشته‌ای درخواست کرد تا در این زمینه تحقیق کنند. پاپ گفته است تا زمانی که محصولات تراریخته و دستکاری ژنتیکی شده می‌تواند بسیار متنوع باشد و ملاحظات خاص خودش را برای استفاده دارد نمی‌توان قضاوت قاطعی از توسعه محصولات تراریخته در بخش گیاه، حیوان، کشاورزی یا اهداف پزشکی انجام داد.

وی ادامه می‌دهد: اگرچه شواهد مشخصی درباره خسارت غلات دستکاری شده ژنتیکی برای انسان وجود ندارد و تا حدی در جاهایی که این محصول کشت شده با تولید مناسب همراه بوده و برخی از مشکلات مردم را برطرف کرده است اما با این وجود مشکلات عدیده‌ای دارد که نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد. توسعه این‌گونه محصولات تراریخته شبکه گسترده اکوسیستم را مختل می‌کند، تنوع تولید را کاهش داده و در زمان حال و آینده به اقتصاد مناطق مورد کشت آسیب می‌رساند.

درحالی‌که شرکت‌های چند ملیتی مانند مونسانتو که یک کمپانی تولیدکننده پلاستیک و مواد و سموم شیمیایی نیز هست، تلاش دارند با تولید محصولات دستکاری شده انحصار مواد‌غذایی و بذرهای کشاورزی تمامی کشورها را در اختیار خود بگیرند، این موضوع از دید پاپ نیز پنهان نمانده است. وی می‌گوید: بسیاری از کشورها به دنبال تولید انحصاری این‌گونه محصولات هستند که وابستگی دیگر کشورها را افزایش می‌دهد. بدون شک مسئله توسعه کشت‌های تراریخته در دنیا نیازمند توجه فوری است و برای پایان دادن به این مشکل باید مباحث علمی و اجتماعی آن را لحاظ کرد. محصولات تراریخته یک مسئله پیچیده‌ است که با یک رویکرد دلسوزانه باید به آن نگاه کرد که نیازمند ورود بخش تحقیقات بین رشته‌ای و مالی در این زمینه است.

***

بحران آب را حل کنید، تراریخته پیشکش!

رحمت عبدی باغی، استاد بیوشیمی دانشگاه برلین و شانگهای

حدود 40 سال است که از تحقیقات در زمینه محصولات GMO در جهان می‌گذرد. در این زمینه باید اصولی و علمی برخورد کرد. شرکت‌های بزرگ تولیدکننده آمریکایی از سال 2000 تاکنون خواسته‌اند این محصولات را وارد کشورهای اروپایی مانند آلمان کنند، اما پذیرفته نشد. شنیده‌ام که در ایران نیز برنج تراریخته یا دستکاری شده ژنتیکی در دست تولید است. با وضعیت خشکسالی و بحران آبی که ایران با آن روبه‌روست چگونه می‌توان پیش از حل بحران آب و خشکی تالاب‌ها و دریاچه‌ها، از تولید محصولات GMO سخن گفت؟ مگر برنج صدری و طارم شمال چه مشکلی دارد؟ در کم آبی‌هایی که شمال کشور را نیز فرا گرفته گیاه ضعیف تغییر ژن یافته چگونه می‌تواند در مقابل خشکسالی مقاومت کند؟ برای کاشت برنج معمولی آب نداریم، تولید تراریخته پیشکش!

این‌ها پرسش‌هایی است که پژوهشگران باید به آن پاسخ دهند. به نظر من این کار افراد تازه به دوران رسیده‌ای است که از اینجا و آنجا چیزی یادگرفته‌اند و می‌خواهند منافع شرکت‌های بزرگ را تأمین کنند. در اروپا هر کسی نمی‌تواند در این مباحث مهم نظر بدهد. لازم به ذکر است که تز دکترای من در همین زمینه است و به‌زودی مطلب کاملی برای روزنامه «فرصت امروز» خواهم نوشت.

***

باید عالمانه برخورد کنیم

محمدرضا رضاپناه، رییس قطب علمی کشاورزی ارگانیک کشور(وزارت علوم،تحقیقات و فناوری)

به نظر من در تولید و مصرف محصولات تراریخته باید عالمانه برخورد کرد. با واقعیت‌های جامعه باید کنار آمد. این یک تعامل است. اما در نظام بین‌الملل ما از محصولات ارگانیکی طرفداری می‌کنیم که محصولات تراریخته و دستکاری شده ژنتیکی را نمی‌پذیرد. به‌نظر می‌رسد تاکنون به میزانی که برای ساختارسازی و مطالعه محصولات تراریخته مانند پژوهشکده مهندسی ژنتیک، بورسیه‌های متعدد اعزامی و غیره در کشور تلاش شده است، دست‌کم نیمی از این ساختارسازی‌ها به بخش تولید محصولات ارگانیک (میزان بودجه، تعداد پروژه، اعضای علمی و حمایت از قطب ارگانیک) اختصاص یابد تا پاسدار واقعی سنت‌ها، طبیعت و اخلاق باشیم.

***

تولیدکنندگان گزارش فنی ارائه دهند

عباس کشاورز، معاون زراعت وزارت جهاد کشاورزی

استفاده از محصولات تراریخته در کشور منوط به کنترل سه موضوع؛ دریافت مجوز مصرف این محصولات از سازمان حفاظت محیط‌زیست، مقاومت به آفات مهم و مزیت عملکردی مناسب است. پس از گرفتن مجوز از سازمان محیط‌زیست، محصول معرفی شده باید به آفات و بیماری‌های مهم حتماً مقاوم باشد نه آفات غیر‌مهم. همچنین محصول باید مزیت عملکردی مناسبی داشته باشد. اگر این سه اصل درخصوص تولید محصولات تراریخته رعایت شود و مزیت هزینه‌ای و کمی و کیفی داشته باشد، وزارت جهاد کشاورزی از آن استقبال می‌کند.

ما باید به آیین‌نامه‌ها و قوانین در این زمینه احترام بگذاریم. برای تولید محصولات تراریخته برخی برنامه‌ریزی‌ها مانند گرفتن مجوز از سازمان محیط‌زیست در اختیار ما نیست. همچنین تولیدکنندگان این رقم محصولات باید گزارش فنی ارائه دهند. برای نمونه درخصوص برنج تراریخته افزون بر مقاومت به کرم ساقه‌خوار یا بلاست باید مزیت عملکردی یا برتری‌های دیگری نسبت به ارقام موجود نیز داشته باشد. اگر گیاه نسبت به آفات و بیماری‌ها مقاومت داشته باشد اما عملکرد در تولید مناسب نباشد، برای ما قابل قبول نیست. در تولید برنج کیفیت و عملکرد بسیار مهم است و عطر و طعم در جایگاه بعدی قرار دارد.

محصولات دستکاری شده ژنتیک یا تراریخته در آمریکا تولید و مصرف می‌شود اما در اروپا سخت‌گیری‌هایی نسبت به مصرف آن وجود دارد و اروپاییان به اصطلاح سوپر بهداشتی هستند. ما با تولید این محصولات موافق هستیم به شرط اینکه تمامی موارد لازم برای مصرف آن فراهم شود و شاخص‌های استانداردها را در تولید محصولات GMO رعایت کنیم.

***

موافقان و مخالفان رودررو شوند

تراریخته با مسائلی باریک‌تر از مو

جمال علیزاده شایق

چند سالی است که تولید برنج تراریخته محل بحث برخی از مسئولان شده است. این موضوع در دوره‌ای که خانم ابتکار رییس سازمان حفظ نباتات (وزارت جهاد کشاورزی) بودند، آغاز شد که با مخالفت شدید ایشان همراه بود. از آن زمان تاکنون این بحث‌ها و مخالفت‌ها همچنان ادامه دارد. مسئولانی که موافق تولید محصولات تراریخته هستند می‌گویند بسیاری از این محصولات مانند دانه‌های روغنی تراریخته به کشور وارد می‌شود و در سبد غذایی مردم قرار می‌گیرد. اما مخالفان چنین نظری ندارند. به همین دلیل در تولید محصولات تراریخته از جمله برنج، مسئولان مربوط هنوز به جمع‌بندی درست و اصولی نرسیده‌اند. همچنان که در زمینه مقاوم بودن این‌گونه گیاهان به سموم و آفت کش‌ها یا نقطه مقابل آن، سرطان‌زا بودن آنها هنوز کسی مستندات علمی ارائه نکرده است.

به همین دلیل انجمن برنج نیز به جمع‌بندی و نتایج قابل قبول و علمی برای تأیید و رد آن نرسیده است. در این میان پژهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی که کار پژوهش و تولید برنج تراریخته را در دست دارد از تولید و تجاری‌سازی آن دفاع می‌کند اما سازمان محیط‌زیست به‌ویژه خانم ابتکار با آن به‌شدت مخالفت می‌کنند. به هر روی در این زمینه موافقان و مخالفان باید با هم رودررو شوند و دلیل خود را بیان کنند. این موضوع از مو باریک‌تر است و در بحث کلان، دنیا باید روی نتایج آن بررسی کند. نمی‌توان در چنین مسائلی بدون مدارک علمی و مستندات اظهارنظر کرد.

***

تأثیر محصولات تراریخته برگشت ناپذیر است

اسماعیل کهرم، مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست در امور طبیعی

محصولات تراریخته گرچه در برخی کشورها تولید می‌شود اما مصرف آن در بسیاری از کشورهای پیشرفته و دانش‌بنیان ممنوع است. از جمله کشورهایی که ورود این محصولات دستکاری شده ژنتیکی را ممنوع کرده‌اند، جامعه اقتصادی اروپا با 29 عضو است. این کشورها با تلاش‌های بسیار آمریکا و فشارهایی که بر آنها برای خرید محصولات تراریخته وارد می‌کند، هنوز اجازه واردات یک گرم از این محصولات را نداده‌اند.

محصولاتی که ساختار ژنتیکی‌شان تغییر کرده روی مصرف‌کننده تغییرات ژنتیکی افقی ایجاد می‌کنند و روی ژن انسان هم تأثیر می‌گذارند. مخالفت‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست با این موضوع بر سر سلامت مردم و محیط‌زیست و گونه‌های گیاهی و جانوری است. ما هیچ منافعی در این میان نداریم اما کسانی که از آن حمایت می‌کنند به دنبال منافع خودشان هستند. آنها درپی پر کردن جیب شان حتی به بهای سلامت مردم و جامعه هستند.

مخالفت‌های ما (سازمان حفاظت محیط‌زیست) نه منافع مادی دارد و نه به خاطر شهرت است. فکر می‌کنیم برخی از کسانی که موافق تولید محصولات تغییر ژنتیکی هستند یا اطلاعات چندانی از مسائل روز جهان ندارند یا واقعیت‌ها را پنهان می‌کنند. ما درجریان تمامی اخبار و مسائل جامعه اقتصادی اروپا که کشورهای دانش‌بنیان هستند، قرار داریم. آمریکا می‌خواهد GM فود را هر طور شده وارد ایران هم بکند اما ما اجازه این کار را نمی‌دهیم. این مسئله به‌جز سازمان حفاظت محیط‌زیست مخالفان دیگری هم دارد.

پژوهش‌ها نشان داده این محصولات از نظر عرضی ژن‌های تقلیل یافته را منتقل می‌کنند و 20 سال دیگر جای برگشتی برای جامعه نمی‌گذارد. این موضوع خطرپذیری و ریسک بالایی برای کشور دارد و نباید اجازه چنین کاری را داد. برخی از مسئولان صحبت از واردات چند میلیاردی محصولات GMO به کشور می‌کنند. نمی‌دانم این آمار و ارقام را از کجا می‌آورند؟ اینکه می‌گویند در آمریکا نیز این محصولات مصرف می‌شوند، آمریکا کشور اکستریم‌ها (حداکثرها) است.

مردم آن با جان و دل چیزی را می‌پذیرند و از سوی دیگر در مخالفت با آن کمپین راه می‌اندازند. اما در اروپا این‌گونه نیست و متخصصان بسیاری باید در مورد یک محصول نظر بدهند و آن را تأیید یا رد کنند. برجسته‌ترین و نخبه‌ترین متخصصان باید در این زمینه نظر بدهند. سازمان حفاظت محیط‌زیست با آگاهی که از محصولات تغییر یافته ژنتیکی دارد با آن مخالفت می‌کند. ما نیز آمادگی لازم برای مواجهه با موافقان محصولات تراریخته را داریم و در این زمینه پاسخگو هستیم.

***

سازمان محیط‌زیست حق ورود به محصولات تراریخته را ندارد

بهزاد قره یاضی، رییس پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی ایران

برنج تراریخته در سال 83 پس از گرفتن مجوزهای لازم از دستگاه‌های مربوط و مراجع صاحب صلاحیت وقت، به‌صورت رسمی تولید شد. در همان زمان بیش از دو هزار سایت خبری در دنیا این دستاورد علمی کشور ما را بازتاب دادند. با روی کار آمدن دولت بعدی که فناوری هراس بود، تولید برنج تراریخته متوقف شد و محصول تولید شده را در انبارها ریختند و قفل و زنجیر بر در آن زدند. البته با پیگیری‌هایی که کرده‌ایم این پرونده در دیوان محاسبات اداری در دست رسیدگی قرار دارد و متهمان باید پاسخگو باشند که به چه حقی کشور را از داشتن چنین محصول با ارزشی محروم کرده‌اند. خوشبختانه در دولت یازدهم تولید برنج تراریخته از سر گرفته شد و تحقیقات روی بذرهایی که پژوهشگران با مرارت با مشارکت کشاورزان تولید کرده بودند، دوباره آغاز شد. اکنون بذر به میزان کافی برای تولید انبوه و تجاری‌سازی داریم. روی هشت واریته در حال انجام آزمایش‌های تعیین ارزش زراعی، آزمایش‌های پایداری، یکنواختی و تمایز و ثبت ارقام هستیم. 

بنابراین برای تجاری‌سازی برنج تراریخته به هیچ عنوان نیاز به گرفتن مجوزهای جدید نداریم چون رهاسازی انجام شده است. مهرماه امسال محصول برداشت می‌شود و از اسفندماه آینده به‌صورت تجاری و انبوه در اختیار تولیدکنندگان و پژوهشگرانی که مایل باشند و مجوز قانونی را دریافت کنند، قرار می‌گیرد. ما برای تجاری‌سازی برنج تراریخته هیچ مانعی نداریم و وزارت جهاد کشاورزی نیز مشکلی با تولید انبوه آن ندارد. شخص وزیر (جهاد کشاورزی) نیز بارها از من درخواست کرده و دستور به سرعت بخشیدن در کار را داده است.

ما برنج و پنبه تراریخته را رهاسازی کرده‌ایم و مانعی برای تجاری‌سازی آن نداریم. به سازمان‌هایی مانند حفاظت محیط‌زیست نیز اجازه قانون‌شکنی نمی‌دهیم. براساس ماده 2 قانون ایمنی زیستی این سازمان نمی‌تواند با مهندسی ژنتیک مخالفت کند و باید تمهیدات لازم را برای رهاسازی کشت تراریخته فراهم کند. دولت هرگز راهی را قبلا رفته دوباره طی نمی‌کند و اجازه تمرد و قانون شکنی نمی‌دهد. البته ما دغدغه‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست را درک می‌کنیم. هر گاه یک موجود زنده تراریخته (دستکاری شده ژنتیکی) در محیط رها شود در حیطه مسئولیت‌های این سازمان قرار می‌گیرد اما آنها در برنج تراریخته حق ورود و مخالفت ندارند. مرجع صدور مجوز منحصرا در اختیار وزارت جهاد کشاورزی است.

برخی از افراد برای مخالفت خود با محصولات تراریخته، اعتراض‌های مردمی در کشورهایی مانند آمریکا را شاهد می‌آورند. درحالی‌که صاحبان کمپانی‌های بزرگ تولیدکننده سموم شیمیایی این کمپین‌ها را به راه انداخته‌اند چون منافع‌شان به خطر افتاده است. محصولات تراریخته در آمریکا و اروپا مصرف می‌شود و اینکه عده‌ای می‌گویند برای مصرف کشورهای جهان سوم این محصولات تولید می‌شود، درست نیست. اینها مسائلی است که در فضای مجازی پخش می‌شود. کلزا، سویا و چغندر قند در آمریکا صددرصد به‌صورت تراریخته تولید می‌شود و ذرت نیز به میزان 80 درصد تراریخته است. با این حساب آمریکا باید همه این محصولات را صادر کند و برای نیازهای خود کلزا، سویا و ذرت وارد کند! این را کدام عقل سلیم می‌پذیرد؟ این دروغ‌های شاخدار را برخی مدیران ارشد سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گویند! امپراتوری دروغ به این سازمان آسیب می‌زند.

موضوع دیگر اینکه تمامی محصولات کشاورزی که در جهان مصرف می‌شود هیچ‌کدام طبیعی نیست و همه به‌نوعی دستکاری و با کشت بافت تولید شده‌اند مانند موز، سیب زمینی و بسیاری محصول دیگر. بنابراین همه محصولات کشاورزی تغییر ژن یافته‌اند. این حرف‌های بی‌پایه و اساس تنها برای هراس افکنی و مردم فریبی گفته می‌شود. در اروپا نیز همه کشورها از سویا و ذرت تراریخته آمریکا، آرژانتین و برزیل مصرف می‌کنند. پنج کشور اروپایی مانند اسپانیا، چک، رومانی و پرتغال محصولات تراریخته تولید می‌کنند. در دنیا 18 میلیون هکتار زمین زیر کشت محصولات تراریخته است اما یک گزارش وجود ندارد که مصرف این محصولات موجب بیماری‌هایی مانند سرطان و غیره شده است. حال اگر در کشور ما برخی از مسئولان چیزی از این موضوع نمی‌فهمند و مستعد دریافت مفاهیم حقیقی نیستند، چرا ملت باید هزینه آن را بپردازد؟

بخشی از محصولات وارداتی ما مانند سویا و دانه‌های روغنی که در صنعت روغن‌کشی استفاده می‌شود نیز تراریخته است و مسئولان و نمایندگان مجلس هم این موضوع را می‌دانند. حتی مرکز پژوهش‌های مجلس نیز در این باره تحقیق و تفحص کرده است. گویا عده‌ای تنها هدف‌شان مخالفت با تولید محصولات تراریخته است درحالی‌که واردات آن به کشور ادامه دارد و کسی جرأت ندارد جلو آن را بگیرد. یکی از مزایای اصلی محصولات تراریخته استفاده نکردن سم و آفت‌کش است و کسانی که مانع از تولید آن شوند باید پاسخگوی ضرر و زیان‌های جانی و مالی که به مردم وارد آمده، باشند. من به‌تنهایی آماده مناظره و گفت‌وگو با تمامی مخالفان محصولات تراریخته هستم.