توسعه مهارت‌های رهبری الزامی برای شرایط کسب‌وکار امروزی

در مقاله زیر که به توسعه مهارت‌های رهبری اختصاص دارد، ابتدا تفاوت میان مدیریت و رهبری ارزیابی شده است. در بخش دیگری از این مقاله شایستگی‌های حیاتی در رهبران موفق سازمانی که شامل پنج شایستگی است مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. این پنج شایستگی شامل ایجاد چشم‌اندازی مشترک، الگو بودن، به چالش کشیدن فرآیندها، توانمندسازی کارکنان برای انجام کار و تقویت روحیه و انگیزه کارکنان است که رفتارهای کلیدی لازم برای دستیابی به هر یک از شایستگی‌های مذکور نیز بررسی شده است.

موضوع دیگری که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته چگونگی توسعه مهارت‌های رهبری در سازمان است که شناسایی تیپ رفتاری و شخصیتی خود، ارزیابی وضعیت موجود مهارت‌های رهبری خود با استفاده از نظرات ذی‌نفعان اصلی و اقدام برای تهیه برنامه توسعه فردی به‌عنوان سه گام اساسی برای توسعه مهارت‌های رهبری در نظر گرفته شده‌ است. آ‌ن‌طور که در این مقاله می‌خوانیم سه روش مهم برای یادگیری رهبری وجود دارد که یادگیری از طریق تجربه کردن، یادگیری از طریق الگو قرار دادن افراد و یادگیری از طریق آموزش‌های رسمی از جمله آنهاست. مشروح این مقاله را در ذیل می‌خوانید.

***

در آخرین نشست رهبران و سیاستمداران جهان در مجمع جهانی اقتصاد در سال 2015، دغدغه‌ها و نگرانی‌های مهم آنها مورد سوال قرار گرفت و شاید برای شما جالب باشد که بدانید نتایج جمع‌بندی شده این بررسی نشان می‌دهد که سومین نگرانی مهم آنها «فقدان رهبری» است. در گزارشی که مجمع جهانی اقتصاد منتشر کرده است، 86درصد پرسش‌شوندگان طی پاسخ اعلام کرده‌اند که در جهان بحران رهبری وجود دارد و این نشان از چالش بزرگ رهبری به ویژه در سطح سازمان‌ها و بنگاه‌های اقتصادی است. در پژوهش دیگری که توسط مؤسسه Development Dimensions International به تازگی از تعداد قابل توجهی از سازمان‌ها و بنگاه‌های اقتصادی انجام شده نیز نتایج قابل توجهی به دست آمده است. این بررسی نشان می‌دهد تنها 36 درصد از کارکنان در سازمان‌ها به رهبران خود اعتماد داشتند، علاوه بر این کارکنان مهارت‌های کلیدی چون تصمیم‌گیری استراتژیک، مربیگری، تسهیل در تغییر را جزو نقاط قابل بهبود جدی رهبران خود دانسته‌اند، ضمن اینکه تنها 30درصد از کارکنان معتقد بودند که رهبرشان دارای چشم‌انداز است.

پژوهش جالب دیگری در مدرسه بازرگانی هاروارد از سازمان‌ها و شرکت‌های برتر که در سال 2013 انجام شد، بیان می‌کند کیفیت رهبـــری، حدود 15 تا 20 درصد تغییرات کل عملکرد شرکت را بالغ می‌شود. ضمن اینکه میان رهبری و عملکرد مالی، سهم بازار، رضایت شغلی کارکنان، تعهد و بهره‌وری ارتباط محرز وجود دارد. بدون شک موارد ذکر شده می‌تواند بیانگر ضریب اهمیت رهبری سازمانی در وضعیت اقتصادی فعلی دنیا و به ویژه چالش‌های مهمی باشد که در زمینه رهبری بنگاه‌ها با آن دست به گریبان هستند.

آیا شما مدیریت می‌کنید یا رهبری؟

پاسخ به این سوال برای بسیاری از افراد دشوار است. چرا که از تعاریف و مشخصات «مدیریت» و «رهبری» آگاهی ندارند. جالب است بدانید به تعداد کسانی که درباره رهبری بررسی و مطالعه کرده‌‌اند، تعریف رهبری وجود دارد و هرکس با نگاه خود رهبری را تبیین کرده، وارن بنیس معتقد است رهبری فرآیندی است که طی آن رهبر، کارکنان را وادار می‌کند تا متناسب با روش مطلوب وی رفتار کنند. از طرفی فیدلر، رهبری را هدایت و هماهنگی کار در بین اعضای یک تیم کاری می‌داند. یکی دیگر از تعریف‌های مناسب برای رهبری نیز توسط ادوارد و همکارانش ارائه شده که رهبری را به کارگیری قدرت شخصی برای تصرف قلب و فکر افراد به منظور تامین هدف مشترک تعبیر می‌کند.

شایستگی‌های حیاتی در رهبران موفق سازمانی کدام است؟

رهبری به‌طور واضح فرآیندی است که از سه مولفه اصلی رهبر، پیروان و وضعیتی که رهبری در آن قرار دارد، تشکیل می‌شود و برای طی کردن این فرآیند به بهترین شکل ممکن نیازمند شایستگی‌های مهمی هستند.

شایستگی اول- ایجاد چشم‌اندازی مشترک

در آخرین ویرایش مدل تعالی سازمانی EFQM که در سال 2013 منتشر شده، یکی از انتظارات مهم از رهبران ایجاد و توسعه ماموریت، چشم‌انداز، ارزش‌ها و اخلاقیات است. جالب اینجا است در بررسی که مؤسسه bain اخیراً به انجام رسانده، در کمتر از 10 درصد شرکت‌ها، چشم‌انداز، ماموریت توسط مدیران میانی و کارکنان درک شده است و این نشان‌دهنده عدم ایفای نقش مناسب رهبران در انتقال این مفاهیم به سازمان است. نتیجه مطالعه مدرسه بازرگانی استنفورد نشان می‌دهد 18 شرکت موفق مانند HP، 3M، Johnson & Johnson، SONY، P&G و چند شرکت دیگر که سهم عمده‌ای از بازار را به دست آورده‌اند دارای یک چشم‌انداز مشخص 10 تا 30 ساله هستند. برخی از رفتارهای کلیدی شایستگی ایجاد چشم‌انداز برای رهبران عبارتند از: 

*رفتار کلیدی اول: با کارکنان خود درباره روندهای آینده تأثیر‌گذار در نحوه انجام کارشان صحبت کنید.
*رفتار کلیدی دوم: تصویری جذاب از آینده کاری افراد ترسیم کنید.
*رفتار کلیدی سوم: درباره آنچه افراد تمایل دارند به‌دست آورند
«تصویری بزرگ» ترسیم کنید.

شایستگی دوم- الگو بودن

در مدل تعالی سازمانی EFQM ویرایش 2013، یکی از انتظارات مهم از رهبران سازمانی الگو بودن در رعایت ارزش‌های سازمانی است. ارزش‌های سازمانی سازه‌هایی هستند که معرف رفتارهای عمومی و رایج در سازمان هستند. یکی از مهم‌ترین شایستگی‌ها در رهبران ایفای نقش یک الگو در سازمان است. در کتاب کوروش کبیر نوشته گزنفون، به نقل از کوروش به مردمانش آمده است: « شما باید چشم از من برندارید تا ببینید به آنچه می‌گویم عمل می‌کنم یا نه. من نیز شما را زیرنظر دارم تا هرکدام شایسته‌تر بزرگداشت بودید، گرامی بدارم.‌»‌  حضرت علی (ع) نیز در خطبه 174 کتاب ارزشمند نهج البلاغه می‌فرمایند: «ای مردم به خداقسم شما را به طاعتی ترغیب نمی‌کنم مگر آنکه زودتر از شما آن را انجام دهم و از گناهی نهی نمی‌کنم، مگر آنکه قبل شما آن را ترک کنم.»

نباید فراموش کرد که رهبران سازمانی نه‌تنها برمبنای میزان اثربخشی شان در سازمان بلکه در نهایت براساس یک چارچوب ارزشی مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. برخی از رفتارهای کلیدی شایستگی الگو بودن برای رهبران عبارتند از:

*رفتار کلیدی اول: در کاری که از دیگران انتظار دارید، مثل یک الگو عمل کنید.
*رفتار کلیدی دوم: پیگیر وعده‌ها و تعهدات خود باشید.
*رفتار کلیدی سوم-درباره ارزش‌های مشترک برای اداره امور، اتفاق‌نظر ایجاد کنید.

شایستگی سوم- به چالش کشیدن فرآیندها

در آخرین ویرایش مدل تعالی سازمانی انتظار مهم دیگر از رهبران مطرح شده که بیان می‌دارد، رهبران، سیستم مدیریت و عملکرد سازمان را تعریف، پایش، بازنگری کرده و بهبود می‌دهند. بدین ترتیب رهبران همواره باید به جای ایستایی در تکاپو برای بهبود با چالش کشیدن فرآیندهای سازمانی باشند. وجود چنین رویکردی در رهبران سازمانی نترایج مهمی چون بهبود نتایج عملکردی سازمان، افزایش میزان انگیزش در کارکنان و بهره‌وری هرچه بیشتر در سازمان را موجب می‌شود. برخی از رفتارهای کلیدی شایستگی به چالش کشیدن فرآیندها برای رهبران عبارتند از: 

*رفتار کلیدی اول: در جست‌وجوی فرصت‌های چالش برانگیزی باشید که مهارت‌ها و توانایی‌های کارکنان را به واسطه آن آزمون کنید.

*رفتار کلیدی دوم: وقتی کارها مطابق انتظار پیش نمی‌روند، این سوال را بپرسید که:
«چه درسی می‌توانیم بگیریم؟»

*رفتار کلیدی سوم: حتی اگر احتمال شکست هم وجود داشته باشد، مایل به کسب تجربه و پذیرفتن مخاطره باشید.

شایستگی چهارم-توانمندسازی کارکنان برای انجام کار

به‌طور یقین یکی از مهم‌ترین ارکان فرآیند رهبری، پیروان هستند. بنابراین توجه به کارکنان و اهمیت دادن به نظرات برداشتی آنها می‌تواند به‌صورت قابل توجهی در فرآیند رهبری مؤثر باشد. رهبران موفق همواره به دنبال راهکارهایی برای توانمندسازی هرچه بیشتر کارکنان خود برای انجام فعالیت‌های سازمانی هستند، چرا که آنها باور دارند یکی از مهم‌ترین سرمایه‌های سازمان یعنی کارکنان باید بتوانند دانسته‌های خود را به روز کنند و همچنین جرات دور ریختن دانسته‌های باطل شده خود را داشته باشند. برخی از رفتارهای کلیدی شایستگی توانمندسازی کارکنان برای رهبران عبارتند از:

*رفتار کلیدی اول: در میان کسانی که با شما کار می‌کنند، روابط همکارانه‌ای برقرار کنید.

*رفتار کلیدی دوم: به افراد برای اتخاذ تصمیمات مرتبط با کارشان اختیار و آزادی عمل زیادی دهید.

*رفتار کلیدی سوم: با افراد با عزّت و احترام برخورد کنید.

شایستگی پنجم-تقویت روحیه و انگیزه کارکنان

نظر‌سنجی که اخیراً مؤسسه گالوپ انجام داده نشان می‌دهد که 70 درصد نیروی کار در کشوری مانند آمریکا بی‌خیال کار هستند و تاثیر این عدم مشارکت و تاثیر این عدم مشارکت، بین 450 تا 550 بیلیون دلار کاهش بهره‌وری در سال در آمریکا است. به عبارتی، اگر در یک شیفت 8 ساعته تنها 18 دقیقه بیشتر کار کنند، GDP آمریکا به اندازه 2 برابر GDP کشور یونان افزایش خواهد داشت.

در بررسی دیگری که مؤسسه فورچون از 100 شرکت برتر دنیا به انجام رسانده، این نتیجه به دست آمده است که بهترین رهبران دنیا کسانی هستند که می‌توانند به کارکنان انگیزه دهند تا ضمن حفظ سطح بالای رضایت، سطح بالایی از عملکرد نیز ارائه دهند. رهبران موفق سازمانی همیشه به دنبال راه‌حل‌های مناسبی برای تقویت روحیه و انگیزش در کارکنان خود هستند.  برخی از رفتارهای کلیدی شایستگی تقویت روحیه و انگیزه کارکنان برای رهبران عبارتند از:

*رفتار کلیدی اول: از افراد به خاطر کارهای خوبشان تقدیر کنید.

*رفتار کلیدی دوم: روش‌هایی برای جشن گرفتن موفقیت‌ها پیدا کنید.

*رفتار کلیدی سوم: به میزان زیادی از اعضای تیم به خاطر مشارکت‌شان قدردانی و حمایت کنید.

برای توسعه مهارت‌های رهبری باید از کجا شروع کرد؟

بسیاری از مدیران در برنامه‌های توسعه‌ای خود دچار آزمون و خطا می‌شوند. گروهی از مدیران گمان می‌کنند که مهارت‌های مدیریتی و رهبری خود را باید حین کار و با کسب تجربه به‌دست آورند. که البته این گروه شاید نمی‌دانند که هزینه مستقیم این آزمون و خطا را سازمان و کارکنان پرداخت خواهند کرد. عده‌ای دیگر از مدیران نیز بدون توجه به نیازهای واقعی خود در برنامه‌های متنوع و مختلف آموزشی حضور پیدا می‌کنند و بدین ترتیب بخش زیادی از زمان خود را برای برنامه‌های آموزشی کم اثر از دست می‌دهند. اما به‌طور ویژه برای توسعه مهارت‌های رهبری می‌توانید اقدامات زیر را انجام دهید: 

*گام اول-تیپ رفتاری و شخصیتی خود را شناسایی کنید.

تیپ شخصیتی افراد به‌طور مستقیم در شیوه رهبری افراد تاثیرگذار است. بنابراین به‌عنوان اولین و مهم‌ترین گام با استفاده از آزمون‌های معتبر شخصیت‌شناسی تیپ رفتاری و شخصیتی خود (و البته کارکنان مستقیم خود) را شناسایی کنید. امروزه آزمون رفتاری و شخصیتی مناسبی مانند آزمون‌های DISC، MBTI و موارد معتبر دیگر برای انجام این کار با صرف هزینه‌ای اندک در دسترس هستند. شما می‌توانید با استفاده از گزارشات مرتبط با این آزمون‌ها، گزارش کاملی از وضعیت شخصیتی خود به دست آورید.

*گام دوم- وضعیت موجود مهارت‌های رهبری خود را با استفاده از نظرات ذی‌نفعان اصلی مورد ارزیابی قرار دهید.

در بررسی که مدرسه هاروارد انجام داده نشان می‌دهد که 50درصد رهبران سازمانی به دلیل عملکرد ضعیف شان طی سه سال پس از کسب پست سازمانی خود از مدیریت حذف می‌شوند، علاوه بر این 75درصد از کارکنان، زجرآورترین بخش محیط کار خود را مدیر مستقیم خود تشخیص داده‌اند. برای اینکه بتوانید مهارت‌های رهبری خود را توسعه دهید نیاز است وضعیت موجود خود را در مهارت‌های کلیدی رهبری مورد ارزیابی قرار دهید. استفاده از روش‌های ارزیابی 360 درجه برای این کار پیشنهاد می‌شود. در روش‌های ارزیابی 360 درجه علاوه بر خودارزیابی، ذی نفعان مهم دیگری چون مافوق مستقیم، سه نفر هم‌رده و شش نفر از کارکنان مستقیم شما را با استفاده از پرسشنامه‌های استانداردی مورد ارزیابی قرار می‌دهند.

یکی از پرسشنامه‌های معتبری که در حال حاضر در این زمینه در کشورهای مختلف دنیا برای ارزیابی رهبران مورد استفاده قرار می‌گیرد پرسشنامه استاندارد (LPI (Leadership Practice Inventory است که با استفاده از گزارش خروجی آن می‌توانید وضعیت موجود مهارت‌های رهبری خود را براساس پنج شایستگی اصلی رهبری که در همین نوشتار معرفی شد اندازه‌گیری کنید.

*گام سوم- برای تهیه برنامه توسعه فردی اقدام کنید. تهیه برنامه توسعه فردی

مهارت‌های رهبری، گام مهم بعدی برای بهبود مهارت‌های رهبری شما است. پس از دریافت نتایج ارزیابی 360 درجه رهبری، باید به رتبه‌بندی و اولویت‌بندی شایستگی‌های خود بپردازید. براساس تحقیقات انجام شده، سه روش مهم برای یادگیری رهبری وجود دارد:

• یادگیری از طریق تجربه کردن: برای مثال می‌توانید به این مورد توجه کنید: «از اعضای تیم خود بخواهید ارزش‌هایشان را بنویسند و درباره آنها در یک جلسه بحث و سپس روی آنها توافق کنند. ارزش‌های خودتان را با ارزش‌های تیم و سازمان‌تان مقایسه کنید. اگر اختلاف نظری وجود دارد آن را حل و فصل کنید.‌

• یادگیری از طریق الگو قراردادن افراد: برای مثال می‌توانید به این مورد توجه کنید: «چند رهبر سرآمد و معروف انتخاب کنید. درباره آنچه که انجام داده‌اند یا می‌دهند تا به‌عنوان رهبرانی موفق شوند از طریق خواندن شرح حال‌شان یا تماشای فیلم‌های مربوط به آنها یاد بگیرید.‌»‌

• یادگیری از طریق آموزش‌های رسمی. برای مثال می‌توانید به این مورد توجه کنید: «دوره آموزشی داستان‌سرایی را طی کنید. هر زمان که فرصت کردید درباره کسانی که ارزش‌های‌شان را زنده نگاه می‌دارند، داستان تعریف کنید.‌»‌

شما می‌توانید با تهیه چک لیستی از فعالیت‌های توسعه‌ای استراتژی‌های یادگیری خود را انتخاب و گام‌های عملی را برای یادگیری بردارید. همان‌گونه که اشاره شد در عصر حاضر اکثریت سازمان‌ها و بنگاه‌های اقتصادی با چالش جدی رهبری سازمانی مواجه هستند و آمادگی و توانمندی مدیران برای کسب مهارت‌های رهبری یک الزام مهم به نظر می‌رسد. رهبران باید بدانند که در یک سازمان رهبری کسب‌وکار همه رده‌ها مدیریتی است. بنابراین آگاه‌سازی همه لایه‌های مدیریتی از مفاهیم رهبری و توسعه مهارت‌های رهبری باید در برنامه‌های توسعه‌ای سازمان‌ها قرار گیرد. علاوه بر این توجه و تمرکز بر مهارت‌های رهبری یک اقدام مقطعی و گذرا نیست.

باید آگاهی داشت که رهبری یک فرآیند مستمر است که به ممارست روزانه نیاز دارد چرا که رهبری مجموعه رفتاری از مهارت‌ها و توانایی‌ها است. پیشنهاد می‌شود در بنگاه اقتصادی یا سازمان خود برای رهبران سازمانی برنامه‌های توسعه‌ای فردی را تهیه و تدوین کنید. یادمان باشد کسب موفقیت در رهبری هرگز یک اتفاق نیست. 

* رییس کمیته آموزش و پژوهش انجمن مدیریت ایران