ضرورت اهتمام به بازیافت زباله

بازیافت زباله، یکی از مسائل حیاتی در دنیای امروز است که نه تنها تاثیرات زیست محیطی مثبتی به همراه دارد، بلکه می تواند به عنوان یک فرصت سرمایه گذاری و اشتغال زایی، مورد توجه قرار گیرد. موضوع بحران زباله در ایران، به حدی نگران کننده شده است که آثار آلودگی های ناشی از انباشت زباله، سلامتی جامعه را به خطر انداخته و موجب نگرانی هایی درخصوص گسترش آلودگی به منابع آب زیرزمینی و دریاچه ها شده است. این موضوع نشان می دهد که میزان آلودگی از آسیب به زمین، باغ ها، مزارع و جنگل ها نیز فراتر رفته است. طی هفته های گذشته، رئیس مجلس شورای اسلامی با اشاره به تولید روزانه ۵۸ هزار تن زباله در کشور و دفن غیراستاندارد ۹۰ درصد آن، بر ضرورت اصلاح ساختارهای مدیریتی تأکید کرد.

همان گونه که گفته شد، شرایط مدیریت پسماند در ایران از وضعیت «هشدار» عبور کرده و به مرحله «اضطرار» رسیده است. بنابراین همه افراد جامعه به فراخور توان و امکانات خود، در مقابل این خطر زیست محیطی، مسئول هستند؛ چراکه بسیاری از مناطق طبیعی کشور به دلیل انباشت زباله های رها شده توسط میلیون ها گردشگر داخلی عملا غیرقابل سکونت و تفریح شده اند؛ به ویژه در ایام تعطیلات، مناطق تفریحی شمال کشور، مملو از حجم زباله هایی می شود که محیط زیست را به شدت آلوده کرده و زیبایی طبیعی جنگل های هیرکانی را از بین برده اند. این وضعیت نشان می دهد که اقدامات فعلی در حوزه مدیریت زباله، نه تنها ناکافی است، بلکه در بسیاری از موارد، به وخامت اوضاع، دامن زده است.

در مقابل، کشورهایی مانند سوئد توانسته اند زباله را به یک فرصت برای صرفه جویی در منابع و بهره برداری پایدار از چرخه طبیعت تبدیل کنند. در سوئد، زباله ها به گروه های مختلفی تقسیم می شوند و هر گروه از زباله ها، فرآیند خاصی را طی می کنند:

1-مواد قابل بازیافت (مثل پلاستیک، کاغذ، فلزات و شیشه): این مواد در مبدأ توسط شهروندان تفکیک شده و به مراکز بازیافت ارسال می شوند. در این مراکز، پلاستیک ها به محصولات جدید تبدیل شده، کاغذها مجددا به خمیر کاغذ برای تولید محصولات جدید بازیافت می شوند و فلزات و شیشه ها نیز برای استفاده های بعدی، آماده سازی می شوند.

2-زباله های زیستی (مانند ضایعات غذا و کشاورزی): این زباله ها به مراکز کمپوست یا تولید بیوگاز منتقل می شوند. بیوگاز تولید شده در این فرآیند به عنوان منبع انرژی پاک برای حمل ونقل یا گرمایش، مورد استفاده قرار می گیرد.

3-زباله های غیرقابل بازیافت: این نوع زباله ها به نیروگاه های تولید انرژی منتقل می شوند. در این نیروگاه ها، زباله ها سوزانده می شوند و انرژی حاصل از آنها به برق و گرما تبدیل می شود؛ به عنوان مثال، حدود ۲۰ درصد از برق مصرفی سوئد از طریق نیروگاه های زباله سوز تأمین می شود (Avfall Sverige, 2023).

4-مواد خطرناک (مانند باتری ها و محصولات شیمیایی): این مواد با دقت جمع آوری و به مراکز خاصی برای دفع ایمن، منتقل می شوند تا از آسیب به محیط زیست جلوگیری شود.

طبق گزارش های رسمی، بیش از ۹۹ درصد زباله ها در سوئد یا بازیافت شده یا به انرژی تبدیل می شوند و تنها بخش بسیار کمی از زباله ها به محل های دفن زباله منتقل می شوند (European Environment Agency, 2022). سوئد حتی زباله وارد می کند تا بتواند از آنها برای تولید انرژی استفاده کند، که این امر نشان دهنده مدیریت کارآمد این کشور در حوزه پسماند است؛ کما اینکه شهروندان سوئدی، نقش بسیار مهمی در موفقیت نظام مدیریت زباله ایفا می کنند. قوانین سختگیرانه ای برای تفکیک زباله در مبدأ وجود دارد و شهروندان موظفند زباله های خود را به درستی تفکیک کنند. این قوانین شامل موارد زیر است:

* تفکیک زباله ها براساس نوع: پلاستیک، شیشه، فلزات، کاغذ، زباله های زیستی و مواد خطرناک باید در دسته بندی های مشخص قرار بگیرند.

* تحویل زباله ها به مراکز بازیافت: برای هر نوع زباله، سطل های جداگانه ای در مناطق مسکونی و تجاری وجود دارد که شهروندان باید از آنها استفاده کنند. چنانچه افراد از تفکیک زباله و تحویل آن به مراکز بازیافت خودداری کنند، جریمه مالی می شوند. این جریمه های مالی، بسته به میزان تخلف و نوع زباله، متفاوت است و می تواند شامل مبالغ قابل توجهی باشد. این سیستم باعث شده است که تفکیک زباله به عنوان یک وظیفه اجتماعی و شهروندی در فرهنگ سوئدی، نهادینه شود.

بازیافت، نه تنها یک ضرورت زیست محیطی است، بلکه به عنوان یک صنعت مولد، می تواند هزاران فرصت شغلی ایجاد کند. در ایران، توسعه صنایع بازیافت می تواند به اشتغال زایی در سه حوزه «تأسیس مراکز تفکیک و جمع آوری زباله»، «کارخانه های بازیافت» و «صنایع تبدیلی» منجر شود:

1-تأسیس مراکز تفکیک و جمع آوری زباله: ایجاد مراکز مجهز برای تفکیک زباله در مبدأ، نیازمند نیروی کار گسترده ای است.

2-کارخانه های بازیافت: راه اندازی کارخانه های بازیافت مواد، از پلاستیک گرفته تا کاغذ و فلزات، می تواند اشتغال مستقیم و غیرمستقیم فراوانی ایجاد کند.

3-صنایع تبدیلی: مواد بازیافتی می توانند به محصولات جدیدی تبدیل شوند که نیازمند تخصص و نیروی انسانی است.

در سوئد، صنعت بازیافت علاوه بر ایجاد شغل های پایدار، ارزش افزوده بالایی نیز تولید می کند؛ برای مثال، پلاستیک های بازیافتی به محصولات با کیفیت بالا تبدیل می شوند که در صنایع مختلف مورد استفاده قرار می گیرند. طبق گزارش ها (Avfall Sverige 2023)، این صنعت سالانه میلیاردها کرون به اقتصاد سوئد کمک می کند. براساس شاخص های علمی، «مدیریت پسماند» نیازمند یک رویکرد جامع و چندجانبه است که شامل مراحل تفکیک، جمع آوری، بازیافت و دفع اصولی باشد. در ایران اما ضعف در تفکیک از مبدأ و عدم وجود زیرساخت های مناسب، چالش های عمده ای ایجاد کرده است؛ به عنوان مثال، تحقیقات نشان داده اند که استفاده از سیستم های تفکیک مکانیزه می تواند کارایی بازیافت را تا حدود ۴۰ درصد افزایش دهد (Journal of Environmental Management, 2020). علاوه بر این، آموزش عمومی و فرهنگ سازی درخصوص اهمیت تفکیک زباله در مبدأ، می تواند به مشارکت فعال و هرچه بیشتر شهروندان منجر شود.

درحالی که سوئد با مشارکت گسترده اجتماعی و بهره گیری از فناوری های پیشرفته، توانسته است میزان دفن زباله را به حداقل برساند، متاسفانه در ایران همچنان ۹۰ درصد زباله ها به شکل غیراستاندارد دفن می شوند. این امر، نه تنها باعث هدررفت منابع می شود، بلکه مخاطرات زیست محیطی زیادی، از جمله آلودگی آب های زیرزمینی، خاک و هوا را به همراه دارد. ایران با توجه به گستردگی تولید زباله و شرایط اقلیمی متنوع خود، نیازمند یک تحول اساسی در «مدیریت پسماند» است. از جمله راهکارهای پیشنهادی برای بهبود شرایط می توان به موارد زیر اشاره کرد:

* توسعه زیرساخت های تفکیک و جمع آوری زباله در مبدأ

* سرمایه گذاری در فناوری های نوین بازیافت و تبدیل زباله به انرژی

* ترویج آموزش های عمومی و فرهنگ سازی در جامعه

* ارائه تسهیلات مالی و قانونی به سرمایه گذاران در بخش بازیافت

* تدوین و اجرای قوانین سختگیرانه برای جلوگیری از رهاسازی زباله در طبیعت.

شرایط بحرانی مدیریت زباله در ایران، نیازمند اقدام فوری و اصلاحات ساختاری است. تجربه موفق کشورهایی همانند سوئد نشان می دهد که با سرمایه گذاری هوشمندانه، بهره گیری از فناوری های نوین و مشارکت همگانی می توان «بحران زباله» را به فرصتی برای «توسعه پایدار» تبدیل کرد. ایران با توجه به ظرفیت های بالقوه خود، می تواند از این تجربه ها بهره مند شود و با ایجاد تغییرات لازم، گامی مؤثر در جهت حفظ محیط زیست، ایجاد اشتغال و تولید ارزش افزوده بر دارد.