تنزل «تاب آوری» مردم و بحران خود مدیریتی

از مسافری که پس از سال ها دوری از وطن به تهران آمده بود سؤال کردم «چه تغییراتی در وطن بیشتر توجه شما را به خود جلب کرد؟» و او در پاسخ گفت: «چرا شما ها اینقدر عصبانی هستید و با هر حرفی می خواهید با هم دعوا کنید و...؟» وقتی برف و بوران سنگین روی شاخه های درختی می نشیند و سنگینی می کند، هرچند شاخه هایش رو به پایین و تا نزدیک زمین فرود می آیند، اما به ندرت می شکنند و با فروکش کردن برف و بوران و آب شدن برف ها نیز قامت شاخه ها به تدریج راست می شود و به حالت اولیه خود در می آیند.

افراد نیز وقتی در معرض انواع فشارزاهای روان شناختی قرار می گیرند و برای مثال هزینه های درمان پزشکی امان شان را می برد، شیوه رانندگی بعضی از افراد نادان و بی انضباط مشکلاتی را برای شان فراهم می آورد و...، گرفتار عوارض آزاردهنده درماندگی می شوند و حداقل برای مدتی تاب تحمل شان کاهش می یابد. اما شخصیت های سالم این ظرفیت را دارند که به مقابله اثربخش با آثار مخرب عوامل فشارزا می پردازند و در مواردی نیز با وجود اینکه وضعیت فشارزا ادامه می یابد، مع هذا شایستگی های شغلی، رفتاری، اجتماعی و تحصیلی خود را به حالت اولیه درمی آورند.

در روانشناسی سلامت به این ظرفیت، توانمندی یا ویژگی خاص آدمی، «تاب آوری» گفته می شود. تاب آوری توانایی یا پیامدِ سازگاری موفقیت آمیز با شرایط فشارزا و چالش برانگیز و نوعی ظرفیت برای مقاومت در برابرفشار روانشناختی و فاجعه است. تعریف دیگر تاب آوری، قدرت یا توانایی برگشتن به زندگی اولیه و شروع وضعیت جدید از طریق كاهش فشار روانشناختی و تجربه مجدد شادی و نشاط است.

کمیّت و کیفیت این ویژگی در افراد مختلف، متفاوت است. تاب آوری می تواند به مرور زمان تضعیف یا تقویت شود و با کمکِ «خود مدیریتی» و «خوداصلاح گری فکری و عملی» یا در فرآیندِ یادگیری های حاصل از آزمون و خطای فرد در مواجهه با عوامل فشارزای زندگی، به سطح بهینه برسد.

با توجه به این واقعیت، ممکن است این پرسش به ذهن شما نیز رسیده باشد که چرا برخی از افراد در برخورد با عوامل فشارزا انعطاف پذیری خاصی دارند و اصطلاحا «خم به ابر نمی آورند» و در نقطه مقابل آن، بعضی دیگر برای مقابله با موقعیت های فشارزا، مشکل دارند و در مواردی نیزرفتارهای نامطلوب از آنان سر می زند.

برای مثال؛ اخم می کنند، بدخُلق می شوند، فحاشی می کنند، به زد و خورد می پردازند و در نهایت نیز ممکن است اقدام به خودکشی کنند یا مرتکب قتل شوند. به هر حال اکنون می دانیم بعضی از افراد در برابر مشكلات بسیار آسیب پذیرند و به سرعت درهم می شكنند و برخی دیگر با مشكلاتِ پیش آمده به آرامی، به شیوه ای منطقی، با شکیبایی و مطمئن دست و پنجه نرم می كنند.

در روانشناسی مثبت گرا به جای پرداختن به نابهنجاری ها و اختلال های روانشناختی، توانمندی ها و استعدادهای آدمی مورد توجه و تأکید قرار می گیرند. روانشناسی مثبت گرا می کوشد قابلیت های انسان برای سازگاری و غلبه بر خطر و سختی ها را افزایش دهد. افراد و همچنین جوامع می توانند حتی پس از مصیبت های ویرانگر، به بازسازی زندگی خود بپردازند.

معنای تاب آور بودن آن نیست که از این طریق بتوان نوعی زندگیِ بدون تجربه فشار روانشناختی و درد را تجربه کرد. وقتی در مشکلات احاطه می شویم و برای مثال عزیزی را از دست می دهیم و «واکنش سوگ» را تجربه می کنیم، گرفتار هیجان های کم و بیش شدید مثل غم، اندوه، احساس گناه، بی علاقگی نسبت به زندگی و نظایر آن می شویم. اکنون باید به این پُرسش پاسخ دهیم که «چاره کار چیست؟»

در پاسخِ به این پرسش باید گفت، لازم است میزان تاب آوریِ خود را افزایش دهیم. با ارتقای سطح تاب آوری، تفکر اثربخش و مهارت های لازم برای خودمدیریتی در مصیبت ها را می آموزیم و... در این موارد، روابط حمایتیِ والدین، همسالان و دیگران و همچنین باورهای فرهنگی و سُنتی کارامد جملگی به ما یاری می رسانند تا با ضربه های غیرقابلِ اجتناب زندگی، مقابله کنیم.

به هر حال، تاب آوری آموختنی است و با یادگیریِ ابعادِ کاربردی روانشناسی در زندگی روزمره و به ویژه در مواجهه با مصیبت ها، می توان بر مشکلا ت فائق آمد. افراد تاب آور می توانند پیروزمندانه از رویدادهای ناگوار بگذرند و با وجود قرارگرفتن در معرض تنش های شدید، شایستگی اجتماعی، تحصیلی و شغلی خود را نیز ارتقا دهند.

میزان تاب آوری نیز همانند سایر ویژگی های آدمی، در همه افراد یکسان نیست و میزان آن نیز با گذشت زمان می تواند بیشتر یا کمتر شود و... به هر حال، تاب آوری باعث نمی شود فشار روانشناختی یا مصیبت ها کمتر یا مشكلات زندگی افراد از بین بروند؛ بلكه به آنان توان بیشتری می دهد تا با مشكلات پیش روی خود مقابلة سالم تری داشته باشند، بر سختی ها فائق آیند و با جریان زندگی حركت كنند. ضمنا برخی ازافراد نیز به طورطبیعی، دارای این ویژگی مهم هستند.

از طرف دیگر، این ویژگی در انحصار عده ای معدود نیست و همه می توانند تاب آوری را بیاموزند و این ویژگی را در خود تقویت کنند. تاب آموری افراد را می توان با روش های گوناگون تقویت کرد. نمونه هایی از این اقدامات عبارتند از؛ فراهم آوردن حمایت های مهربانانه برای افراد؛ برقراری ارتباطات همدلانه و محبت آمیز با افراد، آموزش مهارت های زندگی به افراد، و... برای مطالعه بیشتر در این زمینه ها به کتاب «بهداشت روانشناختی در محیط کار»، تألیف نگارنده سطورحاضر از انتشارات موسسه نشر ویرایش، مراجعه فرمایید.

رئیس شورای عالی آموزش مجتمع آموزشی بُن ژیوار