مالیات بر ارزش افزوده و نیاز به برنامه‌ریزی

زادگاه اولیه تعیین سیستم مالیات بر ارزش افزوده را می‌توان کشورهای توسعه‌یافته دانست. تا حدود 40 سال پیش، عبارت مالیات بر ارزش افزوده چندان جایی برای اجرا و گسترش نداشت. اما در طول ربع قرن اخیر، بسیاری از کشورهای درحال‌گذار و به عبارتی، در حال توسعه نیز از سیستم مالیات بر ارزش افزوده استفاده کرده‌اند. به‌طوری‌که اکنون در بیش از 120 کشور جهان، استفاده از این سیستم به جزء جدایی‌ناپذیر سازمان‌های مالیاتی تبدیل شده است. مطالعات اخیر صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد، دریافت مالیات بر ارزش افزوده می‌تواند نقش مهمی در نوسازی کلی سیستم مالیاتی و ارتقای سطح منابع ایفا کند.

اما این اتفاقات منوط به طراحی و اجرای یک سیستم دقیق و کارآمد است. در یک تعریف ساده و اجمالی می‌توان مالیات بر ارزش افزوده را مالیاتی دانست که در هر مرحله از تولید کالا وضع شده است. به‌عبارتی، اعتبار این مالیات از طریق دریافت مبالغی که در ازای تولید و فروش محصولات به دست می‌آید به شکلی ویژه تامین می‌شود.

مالیات بر ارزش افزوده و فرصت‌ها

در بررسی جامعی که صندوق بین‌المللی پول براساس آمارهای جهانی سه دهه اخیر منتشر کرده، به نظر می‌رسد تعیین مالیات بر ارزش افزوده بیش از آنکه مضر باشد مفید است، اما این مفید بودن به دقت طراحی و اجرا نیاز دارد. تصویب قوانین مالیات بر ارزش افزوده به تنهایی هیچ فایده اجرایی ندارد و تنها درصورتی‌که کارا و به لحاظ اقتصادی عملی باشد، می‌توانند بر چرخه اقتصادی دولت‌ها اثرات مثبت بگذارند، برخی موارد رایج که بر سیستم مالیات بر ارزش افزوده اثرگذارند، عبارتند از مواردی مثل:

*قضاوت منصفانه در تعیین مالیات بر ارزش افزوده، یکی از اساسی‌ترین مواردی است که در اجرای موفق این طرح موثر است. به‌طورکلی ارزیابی مستقیم اثرات مالیات بر ارزش افزوده در بخش سود مالیاتی کمی دشوار است. بر این اساس اغلب از روش‌های غیرمستقیم مانند مقایسه درآمدهای مالیاتی با نرخ تولید ناخالص داخلی استفاده می‌شود. اما تعیین اینکه آیا حقیقتا درآمدهای مالیاتی بر بهره‌وری تاثیر و با آن رابطه مستقیم دارد کار ساده‌ای نیست و تحقیقاتی گسترده می‌طلبد. استنباط غیرعادلانه براساس آمارها یکی از دام‌هایی است که برنامه‌های ارزش افزوده را تهدید می‌کند.

*بسیاری از کشورهای جهان در بخش مالیات مستقیم و غیرمستقیم یکپارچگی اداری و اجرایی ندارند. این عدم یکپارچگی در نهایت مختل‌کننده روند سوددهی مالیات بر ارزش افزوده خواهد بود

*فساد نظام اداری و سیاست‌گذاری و درنتیجه رشد تقلب و عدم بازدهی مناسب روش‌هایی که از سوی دولت طرح‌ریزی شده‌اند، تهدید دیگری است که می‌تواند در صورت برطرف شدن به فرصت پیشرفت تبدیل شود.

*در نظر گرفتن نسبت بازده بانکی در برابر مالیات بر ارزش افزوده یکی از روش‌های سنتی سنجش میزان اثرگذاری مالیات بر درآمد است. این اقدام خطاهای متعددی دارد که شامل خطا در سیاست‌های مالی کلان نیز می‌شود. بر این اساس اگر این روش مدنظر دولت‌هاست، باید تمامی موارد خطا در نظر گرفته شود.

کشورهای در حال توسعه 

پژوهش‌ها نشان می‌دهند، مالیات بر ارزش افزوده به کشورهای در حال توسعه در طی کردن مسیر پیشرفت اقتصادی یاری می‌رساند. ریچارد برد، مدرس دانشگاه تورنتو در کتاب «مالیات بر ارزش افزوده در جوامع در حال گذار»، به این نکته اشاره می‌کند که عناصر کلیدی ساختار مالیات بر ارزش افزوده مثل نرخ، آستانه، معافیت و. . . در کشورهای در حال توسعه باید با دقتی دو برابر کشورهای توسعه‌یافته طراحی شوند. ملاحظات سیاسی و تاثیر چشم‌اندازهای توسعه در این کشورها، بسیار مهم است. از سوی دیگر، در بسیاری از جوامع در حال گذار، از مالیات به‌عنوان عاملی برای حل بسیاری از مشکلات مالی و موانع توسعه استفاده می‌شود.

دولت ویتنام از جمله دولت‌هایی است که از ژانویه 2008 ابتدا با طرح لایحه‌ای در شورای قانونگذاری کشور، تحول در نظام مالیات بر ارزش افزوده را آغاز و سپس از ژوئن 2009 با تصویب قوانین تحولی، اصلاح و پیشرفت در این مسیر را آغاز کرد. نتایج و آمارها نشان می‌دهند از تاریخ اجرای قوانین بازنگری شده تاکنون، ویتنام مسیر قابل دفاعی را طی کرده است. اگرچه نمی‌توان نقش مشاوره‌های اقتصادی بین‌الملل و برگزاری کمیته‌ها و کنفرانس‌های اقتصادی متعدد در حوزه کشورهای همسایه در این خصوص را نادیده گرفت با این وجود طی شدن مسیر مناسب اجرا نیز حائز اهمیت است.

اتحادیه اروپا

اگر این ادعا را که نخستین‌بار یک تاجر آلمانی با نام ویلهلم فون زیمنس در سال 1920 ایده مالیات بر ارزش افزوده را در معاملات منطقه باب کرده صحیح بدانیم، پس عجیب نیست اگر کشورهای اروپایی را صاحب سیستم مالیات بر ارزش افزوده باسابقه و قدرتمندی تلقی کنیم. در واقع این فرض چندان باطل نیست، زیرا اغلب کشورهای اروپایی صفت توسعه‌یافته را یدک می‌کشند و مسئله مالیات بر ارزش افزوده در این کشورها کاملا حل شده است.

علت اساسی محبوبیت این سیستم در اروپا به نظم‌دهی زنجیره اقتصادی کشور و عدم اتلاف سرمایه‌ها بازمی‌گردد. نرخ مالیات بر ارزش افزوده در اغلب کشورهای اتحادیه اروپا نزدیک به هم است اما برخی نوسانات باعث می‌شود تغییراتی در این نرخ مشاهده شود که اغلب موقتی است.