سفری که قرار بود جور دیگری تمام شود...

مراسم حج در مکه، بزرگ‌ترین گردهمایی مسلمانان جهان است که سالانه میلیون‌ها مسلمان از سراسر دنیا را به خود جذب می‌کند، اما امسال صحنه‌هایی که از مراسم حج منتشر شد، دردناک و تاسف‌آور بود. حوادثی مثل آتش گرفتن چادرهای حاجی‌ها، سقوط جرثقیل و از همه ناگوارتر، کشته شدن هزاران نفر در حادثه منا، بازتاب گسترده‌ای در مطبوعات سراسر جهان داشت. گرچه رویکرد تمامی مطبوعات در ابراز تاسف و همدردی یکسان بود، اما زاویه دید هریک تفاوت‌هایی آشکار داشت.

اقتصاد حج؛ تقابل هزینه و زیارت

بی بی‌سی عربی، در سال 2012، گزارشی مفصل از هزینه‌هایی که حاجی‌ها، برای زیارت پرداخت می‌کنند، منتشر کرد که بیشتر، دید انتقادی داشت، در واقع محتوای این گزارش، که موجی از اعتراض‌های سعودیان را به همراه داشت، بر این اساس بود که عربستان سعودی در قبال میزبانی حج، منفعت زیادی می‌برد.این در حالی‌است که اساس دین اسلام بر پایه تشویق به ساده زیستی و قناعت بنا شده است. رقم 8.5 میلیارد دلار درآمد عربستان از سفرهای سالانه حاجیان، که به نقل از العربیه به آن اشاره شده، قابل توجه است. دو سال بعد در سال 2014 میلادی، گاردین، گزارشی زیرکانه، از سفر حج منتشر کرد. تیتر این گزارش «چگونه عربستان، سفر حج را به یک کسب‌وکار پررونق تبدیل کرده است؟» بود.

در این گزارش، می‌خوانیم: «اگر فکر می‌کنید با ورود به مکه و مدینه، با یک صحرای خشک و خالی روبه‌رو می‌شوید، سخت در اشتباهید، این جا بهشتی پر زرق و برق از هتل‌های لوکس و درخشان و مغازه‌های پررونق است. پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال 2015، رقم گردشگران مذهبی در مکه به 17 میلیون برسد، بنابراین مقامات سعودی در پی افزایش هرچه بیشتر ظرفیت‌های میزبانی هستند. دو فرودگاه مهم مدینه که رقم بیش از 3.000.000و ملک عبدالعزیز در جده که بیش از 8.000.000 میلیون مسافر را پشتیبانی می‌کنند، در حال توسعه زیرساخت‌های خود برای افزایش این ارقام هستند.

شاید با خواندن این ارقام تصور کنید دولت عربستان مجبور است برای میزبانی از چنین مهمانان پرتعدادی، متحمل هزینه‌های زیادی شود، همچنین با توجه به اینکه سفر حج از جمله پایه‌های اعتقادی مسلمانان جهان است، عربستان چاره‌ای جز پذیرفتن حاجی‌ها ندارد. اما این ظاهر ماجراست؛ بنا بر گزارش نشریه تلگراف، حاجی‌ها برای سفر زیارتی معمولی، حداقل 4.000 تا 5.000 یورو و برای سفر عمره تا 10.000 دلار هزینه می‌کنند. از سوی دیگر، تقریباً تمامی مسافران با مراجعه به فروشگاه‌ها، اقدام به خرید سوغاتی و اقلامی می‌کنند که سود زیادی به دولت عربستان تقدیم می‌کند.

آیا می‌توان مقصر را شناسایی کرد؟

در بی‌طرفانه‌ترین گزارش‌ها و حتی نقل‌قول‌ها از شاهدان عینی، ردپای دولت سعودی به‌عنوان مقصر دیده می‌شود. گرچه در بسیاری از گزارش‌ها، به مسئولیت سنگین میزبانی از این تعداد بالای زائر و غیرقابل پیش‌بینی بودن برخی حوادث اشاره شده، اما پی‌در‌پی بودن حوادث اخیر در عربستان و وجود طیف وسیعی از اتهامات منتشر شده (از احتمال دخیل بودن شاهزاده عربستانی در حادثه منا تا درگیری‌های پشت پرده سیاسی) سایه سنگینی از فشار بر مقامات سعودی وارد کرده است.

پروفسور کیت، متخصص جمعیت‌شناسی دانشگاه منچستر در گفت‌وگو با نشریه دیلی‌تلگراف اشاره کرده، این نخستین بار نیست که عربستان با مشکل کنترل جمعیت روبه‌رو شده است. به نظر می‌رسد بخشی از علت این حادثه، به ضعف در سیستم کنترل و هدایت جمعیت بازگردد که مشکلی زیرساختی است. اگر عربستان توانایی کنترل این جمعیت عظیم را ندارد، کاهش سهمیه حج کشورها و محدود کردن زائران، گزینه مناسبی است. از سوی دیگر، با توجه به اینکه بسیاری از تیرهای اتهام به علت رسیدگی ضعیف تیم‌های پزشکی به سمت وزارت بهداشت نشانه می‌روند، خالدالفلاح، وزیر بهداشت عربستان سعودی در اظهاراتی تأمل برانگیز، زائران را مقصر اصلی این حجم کشته و زخمی تلقی کرده است. این در حالی‌است که نشریه گاردین با انتشار نقل قول‌هایی از شاهدان عینی انگلیسی، بنگلادشی و هندی، وضعیت سرویس‌های پزشکی در عربستان را ضعیف ارزیابی کرده است.

میزان گردشگران زیارتی در خطر کاهش است؟

نگاهی به تاریخ، پاسخ این سوال را سخت می‌کند:

*دسامبر 1975، آتش سوزی در منا و کشته شدن حدود 200 نفر
*ژوییه 1987، درگیری بین نیروهای امنیتی و زائران ایرانی و کشته شدن صدها نفر
*ژوییه 1989، منفجر شدن دو بمب و کشته شدن ده‌ها نفر
*ژوئن 1990، کشته شدن هزاران نفر در منا و عرفات
*ماه مه ‌سال 1994، کشته شدن بیش از 200 نفر در رمی

این آمار و بسیاری از آمارهای مشابه در طول سال‌های گذشته، تغییر محسوسی بر میزان زائران نداشته است. اما تحلیل نشریه اقتصاد جهانی، در نوع خود جالب است. این نشریه، با اشاره به فعالیت‌های سیاسی اخیر عربستان در منطقه، احتمال افزایش تنش سیاسی و کاهش زائرانش از سوی برخی کشورهای مسلمان منطقه را نسبتا زیاد می‌داند.