سدسازی؛ این تیغ دولبه

درحالی‌که وزیر نیرو از افراط در سدسازی سخن می‌گوید اما سیاست این وزارتخانه همچنان ساخت سد است، به‌طوری که معاون وی از اولویت‌های نیرو برای اتمام سدهای با پیشرفت فیزیکی بالای 70 درصد خبر می‌دهد. با این وجود از دید معاون سازمان حفاظت محیط‌زیست، سدسازی هیچ منفعتی نداشته است و از مجموع سدهای موجود کمتر از 10 درصد قابل دفاع است.

موضع حمید چیت‌چیان، وزیر نیرو درباره سدسازی و اعلام نظر وی مبنی بر اینکه در این مسئله افراط صورت گرفته، بیانگر این است که اظهار نظر بسیاری از کارشناسان را مبنی بر اینکه سدسازی سیاست نادرستی بوده است تایید می‌کند. وزیر حتی برای نمونه نام سد «گتوند» را به زبان می‌آورد.

براساس آمار وزیر نیرو تمامی سد‌های موجود بالغ بر 76 میلیارد متر مکعب آب را می‌تواند تنظیم کند، درحالی‌که میزان آب موجود در این سد‌ها 46 میلیارد متر مکعب است. همچنین ساختن بسیاری از سدها بدون مطالعات بوده است. برای نمونه سد ساوه ساخته شده تا 130 میلیون متر مکعب را در خود جای دهد، اما تاکنون بیش از 30 میلیون متر مکعب آب نداشته است. سد کرخه برای هفت میلیارد متر مکعب ساخته شده و بیش از 2.7 میلیارد متر مکعب آب در آنجا جمع نشده است. سد سیمره ساخته شده و دوسال است به بهره‌برداری رسیده و نیروگاه آن هم ساخته شده، اما چون آب کافی نداشته آب اصلا نتوانسته وارد نیروگاه شود. ارتفاع آن خیلی کم بوده و هنوز هم کم است و معلوم نیست که سال آینده هم ما بتوانیم از این نیروگاه استفاده کنیم یا نه.

با وجود پروژه‌های متعدد سدسازی در گوشه و کنار کشور در حال ساخت است که نمی‌دانیم این سدها که آغاز آنها از دولت گذشته بوده، آیا توجیه زیست‌محیطی و اقتصادی دارند یا نه؟ محمد درویش، مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط‌زیست در این باره به «فرصت امروز» می‌گوید: «مهم‌ترین تاثیر سدسازی در توزیع ثروت است. مطابق اعلام وزارت نیرو، 92 درصد آب پشت سدها صرف بخش کشاورزی می‌شود، در حالی که بهره‌وری آبیاری بخش کشاورزی تنها 30 تا 35 درصد است. از این رو دولت به‌جای آنکه سرمایه‌گذاری کلان در سدسازی برای کشاورزی داشته باشد بهتر است سعی کند در حوزه کشاورزی استانداردسازی کند تا از هدررفت آب جلوگیری کند. در حقیقت مهم‌ترین اشتباه در مدیریت آب، تزریق پول به بخش سدسازی است.»

کمتر از 10 درصد سد استاندارد داریم

براساس اعلام وزارت نیرو سهم بخش صنعت از آب پشت سدها دو درصد و سهم آب شرب و خدمات نیز شش‌درصد است. درویش در پاسخ به اینکه آیا سدسازی‌ها براساس مطالعات بوده است و چند درصد از این سدها توجیه زیست‌محیطی و اقتصادی دارد، می‌گوید: «درصد دادن در این حوزه سخت است، اما از نظر من کمتر از 10درصد از سدهای کنونی قابل دفاع و استاندارد هستند. اما نکته مهم موضوع مطالعه در سدسازی است. بسیاری از کارشناسان معتقدند سدسازی در مدیریت آب و ذخیره آن موثر بوده است، اما به اعتقاد من اگر سد کرج ساخته نمی‌شد هیچ‌گاه تهران به 10 میلیون نفر نمی‌رسید یا کلانشهر کرج ایجاد نمی‌شد و اینقدر آلودگی هوا و ترافیک نبود. با قاطعیت تمام می‌گویم اگر سدسازی نبود قطعی و بحران آب نیز نداشتیم.»

براساس آمارهای موجود کشور عربستان، یک میلیارد متر مکعب ذخیره آب و کشور ما 130 میلیارد مترمکعب دارد اما ما با بحران جدی آب مواجهیم و عربستان نه. بسیاری از سدها علاوه بر ذخیره آب برای تولید برق آبی نیز ایجاد شدند.

درویش در این زمینه با تایید این مطالب می‌گوید: «ایجاد نیروگاه‌های آبی به‌منظور تولید برق بسیار پرهزینه است. در حال حاضر کمتر از 15 درصد از انرژی از طریق سدسازی صورت می‌گیرد. با توجه به هزینه بسیار زیاد در سدسازی باید بگویم این اقدام تحت هیچ شرایطی مقرون به‌صرفه نبوده است، درحالی که می‌توان به سمت تولید برق از طریق انرژی نو از طریق نصب پنل خورشیدی، نصب توربین بادی و نیروگاه‌های زمین گرمایی استفاده کرد.»

سدسازی وعده دولتمردان

با این حساب باید معایب سدسازی بیش از مزایای آن باشد. براساس مطالعات صورت‌گرفته در دنیا مزایای هیچ سدی بیش از معایب آن نیست، به همین دلیل است که بسیاری از کشورها دیگر به سدسازی تمایلی ندارند. سدسازی در کشور ما از دولت سازندگی به‌صورت جدی آغاز شد و تاکنون نیز ادامه دارد. این کارشناس محیط‌زیست با اشاره به اینکه بسیاری از افراد سیاسی برای جلب نظر مردم در انتخابات و اینکه خود را سردار سازندگی اعلام کنند به مردم وعده سدسازی می‌دهند، می‌افزاید: «متاسفانه بسیاری از مسئولان به‌دلیل نبود دانش کافی نسبت به مضرات سدسازی به مردم قول سدسازی می‌دهند و سود این کار تنها عاید عده‌ای پیمانکار و مشاور می‌شود. متاسفانه با وجود اینکه وزارت نیرو تمایلی برای سدسازی دارد اما 120 طرح سدسازی باید توسط این وزارتخانه ساخته شود.»

اما علیرضا دائمی، معاون وزیر نیرو در امور برنامه‌ریزی درباره ایجاد 120 سد تحمیلی به این وزارتخانه به «فرصت امروز» می‌گوید: «این مطلب صحت ندارد؛ چراکه وزارت نیرو برای سدسازی اولویت‌ها را لحاظ می‌کند. هم‌اکنون تعدادی زیادی سد به‌دلیل نداشتن مطالعات و توجیه زیست محیطی و اقتصادی و مطالعات منابع آبی متوقف شده است و تنها سدهایی که درصد پیشرفت آن 70 درصد است برای نیرو اهمیت دارد تا به اتمام برسد.»

دائمی از دادن هر گونه آمار درباره تعداد سدهای متوقف شده و اولویت‌دار وزارت نیرو امتناع کرد اما درباره تعداد سدهای موجود در کشور می‌گوید: «وزارت نیرو از مجموع 660 سد بزرگ 185 سد را در کشور ساخته است. همچنین 380 سد با ارتفاع 15 متری داریم.»

ساخت سدها به اصرار مردم یا منفعت پیمانکاران

وی همچنین معتقد است «سدسازی یکی از راه‌های مقابله با کم‌آبی است، سد یک ابزار است و هدف نهایی نیست و سدسازی آثار سوءزیست‌محیطی دارد و اگر بخواهیم هر سدی را بسازیم باید با مطالعات بسیار باشد که کمترین آثار را برای محیط زیست داشته باشد، اما نکته مهم اینجاست که اگر سدسازی‌ها صورت نمی‌گرفت هیچ شهری در امان نبود. بیشتر سدهایی که توجیه زیست‌محیطی و اقتصادی ندارند سدهایی هستند که به اصرار افراد محلی ساخته شده‌اند؛ همچنین تعدادی از سدها نیز به دلیل اصرار پیمانکاران و تامین منافع آنها ایجاد شده است.»

دائمی از اعلام آمار در این مورد نیز خودداری می‌کند و می‌گوید: «متاسفانه مشکل در سدسازی نیست بلکه در مدیریت‌ها است. اگر سدسازی مناسب نبود نباید در ایالات متحده 20هزار سد ساخته می‌شد اما نکته دیگر توانایی ما در سدسازی است، به‌طوری‌که در حال حاضر ایران سومین كشور سازنده سد در دنیا است.»