رشد یک بعدی، آفت گردشگری

هتل‌ها شلوغ است و در شهرهایی مثل یزد، اصفهان و کرمان کمتر می‌توان در هتل‌های چند ستاره اتاق خالی پیدا کرد. به نظر می‌رسد ریاست سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری همچنین معاونت گردشگری این سازمان در یکی، دوماه گذشته عزمشان را جزم کرده‌اند که اگر کارهایی زیربنایی و اساسی در حوزه گردشگری اگر انجام نمی‌شود، حداقل برنامه‌ریزی و تدوین شود. از گردهمایی معاونان گردشگری استان‌ها گرفته تا تقویت زیرساخت‌ها، زیر ذره بین بردن دفاتر خدمات گردشگری و خیز گرفتن برای حضور در برنامه ششم توسعه. اگر چه در ماه‌های اخیر ریاست این سازمان و معاونت گردشگری هر دو از رشد 150 درصدی این صنعت خبر دادند.

اما رحیم یعقوب‌زاده، پژوهشگر ومدرس دانشگاه در حوزه گردشگری حرف‌های دیگری در این‌باره دارد. او می‌گوید: «در سال 210میلادی تولید ناخالص داخلی ایران از گردشگری 4/8درصد بود كه معادل 7/33میلیارد دلار بوده و براساس پیش‌بینی‌ها این عدد در سال 2020 به هشت درصد و به رقمی معادل 8/81میلیارد دلار می‌رسد. وی در گفت‌وگوی زیر از چگونگی روند گردشگری در ایران گفته است. یعقوب‌زاده سه مقاله علمی- پژوهشی داخلی، پنج مقاله در همایش‌های بین‌المللی، دو مقاله در مجله‌های ISI و چهار کتاب با عنوان‌های «مبانی سنجش افکارعمومی»، «گردشگری فرهنگی»، «گونه‌ شناسی گردشگری» و «اقتصاد گردشگری» در کارنامه دارد.

*براساس گزارش‌هایی که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اعلام کرده، ورود گردشگران به کشور بیش از 150 درصد افزایش داشته است، این تعداد باید درآمد قابل توجهی را برای کشور داشته باشد، درآمد ارزی حاصل از ورود گردشگران بین‌المللی به ایران در سال‌های اخیر چه روندی داشته است؟

براساس مطالعات انجام شده درآمد حاصل از جذب یک گردشگر خارجی با فروش 15 بشکه نفت برابری می‌کند و اگر این صنعت در کشور توسعه پیدا کند و تعداد فراوانی گردشگر خارجی به ایران بیایند درآمد حاصل از گردشگری می‌تواند جایگزین بخش‌های قابل توجهی از درآمد فروش نفت شود. درباره اشتغالزایی این صنعت در داخل کشور تنها می‌توان به این نکته اشاره کرد که در مقابل ورود شش نفر گردشگر، برای یک نفر در کشور ایجاد اشتغال می‌شود. بنابر آخرین گزارش‌های سازمان جهانی شورای سفر، كه آمار و وضعیت گردشگری كشورها را از سال 2010 تا 2020 میلادی پیش‌بینی كرده است، ایران در سال 2010 میلادی رشد 9/3درصدی در صنعت گردشگری دارد. براساس همین گزارش وضعیت گردشگری ایران تا سال 2020 با ركود مواجه می‌شود و این عدد به 8/3درصد می‌رسد. تولید ناخالص داخلی ایران از گردشگری در سال 2010 میلادی 4/8درصد است كه معادل 7/33میلیارد دلار بوده و براساس پیش‌بینی‌ها این عدد در سال 2020 به هشت درصد و به رقمی معادل 8/81میلیارد دلار می‌رسد. همچنین رشد واقعی ناخالص داخلی ایران از گردشگری 9/3درصد بوده كه در 10 سال آینده به 8/3درصد می‌رسد.

*این آمارها از آینده خوبی خبر نمی‌دهند در حالی که آمارهایی که ارائه شده از افزایش ورود گردشگر و رونق این صنعت می‌گویند، چه چالش‌هایی در میانه راه است؟

در رده‌بندی ‌انجام شده در بین 181 كشور بررسی شده در گزارش سازمان جهانی شورای سفر، تولید ناخالص داخلی حاصل از گردشگری كشور ایران از نظر اندازه خالص در رتبه 30، نسبت به اقتصاد ملی در رتبه 95 و از نظر رشد اقتصادی در رتبه 135 قرار گرفته است. ایران همچنین در بین 12 كشور منطقه خاورمیانه از نظر اندازه خالص در رتبه سوم و نسبت به اقتصاد ملی در رتبه هشتم بوده است. تحت تاثیر عوامل بسیاری چرخه داخلی این صنعت تاکنون نتوانسته نگاه اقتصادی و درآمدزایی را به بازارهای بین‌المللی و تبادلات عظیم و تاثیرات سازنده آن داشته باشد. از آنجا که گردشگرى از معدود پدیده‌هایی است که در راه گسترش خود با هر نوع جهت‌گیری و سیاستی، به بیشتر حوزه‌های معرفت و تجربه بشری دست‌اندازی می‌کند، لازم است سیاست‌گذاران و برنامه ریزان این بخش در طراحی چگونگی توسعه آن، پیامدها و جنبه‌های گوناگون آن را در ابعاد مختلف مدنظر قرار دهند تا در آینده با رشد یک بعدی آن مواجه نشویم و از پیامدهای کم و بیش زیانبار آن در امان باشیم.

*چگونگی استقبال و ورود گردشگر می‌تواند از آنچه در این حوزه اتفاق افتاده نتایج روشنی ارائه دهد، آیا در زمینه ورود گردشگران خارجی آمار دقیقی وجود دارد؟

آمار گردشگران خارجی ورودی به كشور ایران تا كنون از سوی هیچ مرجع رسمی كشور تهیه نشده است، هرچند این آمار برای سیاست‌گذاری، برنامه ریزی، كنترل و نظارت بر بخش گردشگری كشور و جذب سرمایه‌گذاران در تاسیسات گردشگری از مهم‌ترین مسئله هاست، اما تاکنون به آن توجه لازم نشده است. در حال حاضر هر چند آمار گردشگران وجود ندارد، اما آمار مسافران خارجی ورودی به كشور از سوی چهار مرجع (اداره كل اتباع خارجه نیروی انتظامی- اداره كل اتباع خارجه وزارت امور خارجه- سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و سازمان گمرك كشور) جمع‌آوری می‌شود كه هركدام نواقصی دارد.

به طور مثال گزارش سازمان جهانی گردشگری در سال 2010 درآمد مستقیم و غیرمستقیمی را که از طریق گردشگری عاید ایران شده بیشتر از 900 میلیون دلار نشان نمی‌دهد. اما آمار منتشر شده همین سال از سوی مراجع دولتی ایران فاصله جدی با منطق و واقعیت دارد. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، تعداد گردشگران خارجی در ایران را درسال 1389 حدود سه میلیون و 100هزار نفر اعلام کرده که به نظر بسیاری از صاحبنظران این حوزه، آمار منتشر شده از سوی این سازمان اغراق آمیز است و رقم واقعی بسیار پایین‌تر است که برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری را در اجرا با موانع متعددی روبه‌رو می‌کند.

* این مسئله در اجرا موانع متعددی پیش‌روی این صنعت می‌گذارد، از این دست مسائل پیش از این هم در حوزه گردشگری وجود داشت؟

گردشگری، صنعتی است که امروزه بیش از هر صنعت دیگری در دنیا مورد تاکید دولت‌ها است. بودجه‌ای که به مسافرت و تفریح تخصیص می‌یابد، سه برابر بودجه‌ای است که صرف امور دفاعی می‌شود. این رقم 11 درصد از GDP (سازمان جهانی گردشگری) از کل جهان است. گردشگری بین‌المللی که به دلیل ارزآوری، اشتغالزایی و قابلیت ارتباط میان فرهنگی رو به افزایش است، در کشورمان به یک بحث دانشگاهی و تبلیغاتی تبدیل شده است و هنوز به طور جدی به این صنعت به‌عنوان جایگزین نفت و ابزاری برای توسعه رابطه بین ملت‌ها و دولت‌ها توجه نشده است.

به طور مثال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بسیاری از امکانات و تاسیسات اقامتی در اختیار برخی سازمان‌ها قرار گرفت و از کاربری اصلی خود در صنعت گردشگری خارج شد. از سوی دیگر، جنگ تحمیلی و سیاست‌های جهانی مخالف انقلاب اسلامی و منزوی کردن ایران، صنعت گردشگری ایران را دچار رکود کرد. سقوط بهای نفت در بازارهای جهانی و غیره، موجب تحلیل بنیه اقتصادی و تورم فزاینده ناشی از نابسامانی‌های اقتصادی شد که طبعا و شدیدا این بخش را تحت تاثیر قرار داد؛ بخشی که می‌توانست نقش مهمی در موازنه پرداخت‌های ارزی کشور داشته باشد.

*اما با اخبار و گزارش‌هایی که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ارائه می‌کند، به نظر می‌رسد تصمیمات و برنامه‌ریزی‌هایی برای این حوزه در حال انجام است.

سازماندهی دوباره ساختار تشکیلات گردشگری و رونق فعالیت‌های ایرانگردی و گردشگری بیش از سرمایه‌گذاری مادی نیازمند سرمایه‌گذاری فرهنگی است. گزافه نخواهد بود اگر تسهیلات، خدمات و تبلیغات گردشگری را به‌عنوان سه عامل فرهنگی مهم و تعیین‌کننده در فرآیند توسعه ایرانگردی و گردشگری به حساب آوریم که در یک مجموعه کلی، هر یک از بخش‌ها، جزئی از بخش دیگر را پوشش می‌دهد و همچون حلقه‌های یک زنجیر به هم پیوسته در توسعه صنعت گردشگری، برای دستیابی به اهداف کمّی و سیاست‌های کلی، عوامل فرهنگی یاد شده به نحو چشمگیری خود را نشان می‌دهند.

*اگر بخواهیم مقایسه‌ای از وضعیت صنعت گردشگری کشورمان با دیگر کشورها داشته باشیم، کشور ما در این زمینه چه جایگاهی دارد؟

از مجموع 1035 میلیون گردشگر بین‌المللی در سال 2012 تعداد 534 میلیون نفر به قاره اروپا سفر کردند، بالغ بر 457 میلیارد دلار در کشورهای این قاره خرج کردند. فرانسه مقام اول را در جذب گردشگر داشته است. قاره آسیا و اقیانوسیه توانسته است در این سال234 میلیون گردشگر را با درآمدی معادل 323 میلیارد دلار پذیرا باشد. قاره امریکا شامل آمریکای شمالی، مرکزی و جنوبی در سال 2012 گردشگر 163 میلیون گردشگر با درآمدی معادل 215 میلیارد دلار از نظر درآمدی مقام اول جهان را در اختیار داشته است. کشورهای منطقه خاورمیانه با 52 میلیون گردشگر و کسب درآمدی بالغ بر 47 میلیارد دلار در جایگاه چهارم و قاره آفریقا با 53 میلیون گردشگر و درآمدی معادل 34 میلیارد دلار از نظر درآمدی در مقام پنجم جای گرفته است.

در این میان كشور ما در جدول رتبه‏بندی سال‌های گذشته از نظر پذیرش گردشگران و اخذ درآمد همواره رتبه‏ای بعد از 70 را داشته و از نظر هزینه گردشگری نیز رتبه‏ای بعد از 40 را دارا بوده است. رتبه ایران فاصله زیادی حتی با کشورهای همسایه دارد. در حال حاضر کشورهایی همچون امارات متحده با محوریت دوبی اتکای خود را به درآمد نفتی در حد چشمگیری کاهش داده‌اند و اقتصاد خود را بر پایه‌های خدمات و گردشگری نهاده‌اند. قطر و بحرین نیز پا در جای پای امارات متحده عربی گذاشته‌اند و به دلیل وضعیت کشورهایی نظیر ایران آنها نیز درصدد گسترش درآمدهای غیرنفتی خود از طریق فعالیت‌های مالی، بانکی و گردشگری هستند. در مقایسه با ایران، برخی کشورها توانسته‌اند کارنامه موفقی را در این زمینه از خود برجای بگذارند.

* با این آمار و ارقام آینده گردشگری در ایران چگونه پیش‌بینی می‌شود و آیا می‌توان از شدت آن پیشگیری کرد؟

گردشگری در 10سال آینده در تمامی نقاط جهان رشد خوبی خواهد داشت، اما ایران در این صنعت با یك درصد تنزل روبه‌رو می‌شود. نتیجه‌ای بسیار روشن و منطقی از آمار و ارقام نشانگر آن است كه وضعیت گردشگری ایران در سال‌های آینده بسیار نامطلوب بوده و باید هرچه زودتر برای این صنعت دركشور چاره‌ای اندیشید.