تازه ترین گزارش مجمع جهانی اقتصاد از رتبه نازل ایران در شاخص سرمایه انسانی خبر می دهد / ایران کجای جهان ایستاده است؟

در حالی که همواره تصور می شده ایران به لحاظ شاخص سرمایه انسانی در میان کشورهای منطقه و جهان وضعیت خوبی دارد، اما تازه ترین گزارش مجمع جهانی اقتصاد درباره شاخص سرمایه انسانی نشان می دهد که ایران در میان 130 کشور جهان در رتبه 104 و در میان 12 کشور خاورمیانه در جایگاه یازدهم ایستاده است. 

مجمع جهانی اقتصاد به تازگی گزارشی را درباره رتبه کشورهای جهان به لحاظ شاخص «سرمایه انسانی» در سال 2017 منتشر کرده و 130 کشور جهان را مورد بررسی قرار داده است. ایران در این مطالعه با کسب امتیاز 54.97 از 100، رتبه 104 را از لحاظ شاخص سرمایه انسانی در بین 130 کشور به خود اختصاص داده و در مقایسه با کشورهای خاورمیانه نیز از بین 12 کشور مورد مطالعه در رتبه 11 قرار گرفته است. 

کشورهای نروژ، فنلاند و سوئیس در سال 2017 از لحاظ شاخص سرمایه انسانی، جایگاه اول تا سوم جهان را به خود اختصاص داده اند و کشورهای آمریکا، دانمارک، آلمان، نیوزیلند، سوئد، اسلوونی و اتریش به ترتیب در رتبه های بعدی قرار گرفته اند. ایران در این رتبه بندی حتی در مقایسه با کشورهای کم درآمدتری مانند تاجیکستان، فیلیپین، غنا و کامرون نیز امتیاز کمتری کسب کرده و طبیعتاً جایگاهی پایین تر از آنها به دست آورده است.

مجمع جهانی اقتصاد (داووس)

داووس نام منطقه ای سرد و کوهستانی در سوئیس است که اجلاس سالانه مجمع جهانی اقتصاد  (world economic forum)  با حضور رهبران سیاسی و نخبگان اقتصادی کشورهای مختلف جهان در آن برگزار می شود و تحت تأثیر محل برگزاری آن به نام اجلاس داووس  (Davos) نیز مشهور شده است.

داووس که محل وقوع رمان «کوهستان سحرآمیز» نوشته توماس مان، نویسنده آلمانی برنده نوبل ادبیات نیز است، اکنون در سطح جهان به برگزاری اجلاس سالانه مجمع جهانی اقتصاد شهره است. این نهاد، بنیادی غیردولتی و بین المللی در ژنو سوئیس است که در سال 1971 توسط کلاوس شواب تأسیس شد و شهرت خود را مدیون اجلاس سالانه  در داووس است.

شاخص سرمایه انسانی

نخستین گزارش مجمع جهانی اقتصاد درباره شاخص سرمایه انسانی در سال 2013 منتشر شد و این چندمین گزارشی است که این بنیاد در این باره منتشر می کند. به اعتقاد مجمع جهانی اقتصاد، در قرن بیست و یکم «استعداد»، عامل اصلی نوآوری، رقابت پذیری و رشد خواهد بود و نه سرمایه. وقتی صحبت از «عوامل مؤثر در توسعه اقتصادی» کشورها به میان می آید، عوامل متعددی چون حضور شرکت های چندملیتی، توسعه زیرساخت ها یا دسترسی به فناوری های روز دنیا بلافاصله در اذهان نقش می بندند؛ عواملی که اگرچه کاملاً تأثیرگذار هستند اما هیچ یک را نمی توان ریشه ای و حیاتی به شمار آورد.

به عقیده کارشناسان مجمع جهانی اقتصاد، امروزه هیچ عاملی به اندازه «آموزش و مهارت های نیروی انسانی» (به عبارتی تقویت سرمایه انسانی) نمی تواند به رشد و توسعه اقتصاد یک کشور کمک کند. حتی به جرأت می توان گفت عامل «سرمایه انسانی» تنها عامل مستقل مؤثر در توسعه اقتصادی کشورهاست و دیگر عوامل به آن وابسته اند. اگر سیاست گذاران کشورها به این درک برسند که نیروی انسانی ماهر و تعلیم دیده هر کشور درواقع سرمایه انسانی آن کشور است، هزینه های بعضاً گزاف صرف شده در حوزه آموزش وپرورش همگانی و آموزش فنی وحرفه ای را نیز به چشم یک سرمایه گذاری بلندمدت خواهند دید.

مجمع جهانی اقتصاد در تازه ترین گزارش خود در مورد وضعیت سرمایه انسانی در کشورهای مختلف جهان تأکید کرده است که با وجود پیشرفت روزافزون فناوری، همچنان بخش قابل توجهی از ذخیره سرمایه انسانی جهان بلااستفاده مانده است، به طوری که در حال حاضر تنها 62درصد از این سرمایه مورد بهره برداری کامل قرار گرفته است. به بیان بهتر، این واقعیت که حتی پیشرفته ترین کشورهای جهان نیز نتوانسته اند در این مطالعه نمره ای بالاتر از 80 را کسب کنند به خوبی نشان می دهد که از نظر مجمع جهانی اقتصاد، جهان هنوز راه درازی تا بهره گیری کامل از سرمایه انسانی خود در پیش دارد. این مجمع بر این باور است که شاخص سرمایه انسانی نشان می دهد همه کشورهای جهان، از کشورهای ثروتمند گرفته تا کشورهای فقیر، باید سرمایه انسانی خود را بهینه سازی کرده و به دنبال الگو های جدید انسان محور برای رشد اقتصادی باشند.

وضعیت ایران در 4 شاخص زیرمجموعه سرمایه انسانی

مجمع جهانی اقتصاد برای برآورد شاخص سرمایه انسانی از چهار زیرشاخص متمایز استفاده کرده است:

* زیرشاخص ظرفیت  (Capacity) که سطح کنونی تحصیلات گروه های سنی مختلف را شامل می شود و امتیاز ایران در این زیرشاخص 66.78 بوده است.

* زیرشاخص استقرار نیروی کار  (Deployment)  که به کارگیری و انباشت مهارت های کارکنان در محیط کار را مدنظر قرار می دهد و امتیاز ایران در این زیرشاخص 40.50 بوده است.

* زیرشاخص توسعه  (Development) که به کمیت و کیفیت برنامه های در حال اجرا به منظور گسترش آموزش های عمومی و مهارتی برای محصلان و جمعیت «در سن کار» مربوط می شود و امتیاز ایران در این زیرشاخص 67.03 بوده است.

* زیرشاخص چگونگی استفاده از مهارت های تخصصی  (Know-How) که با وسعت و عمق استفاده از مهارت های تخصصی در محیط کار ارتباط دارد و امتیاز ایران در این زیرشاخص 45.58 بوده است.

در واقع، سرمایه انسانی ایران از نظر ظرفیت در رتبه ۷۶، از لحاظ استقرار و به کارگیری در رتبه ۱۲۸، از نظر توسعه در رده ۵۴، از لحاظ کاردانی در رتبه ۱۰۱ و در مجموع با استفاده از نزدیک به ۵۵ درصد از سرمایه انسانی خود در رتبه ۱۰۴ قرار گرفته است. امتیاز ایران در این چهار زیرشاخص نشان می دهد که از لحاظ دارا بودن نیروی انسانی تحصیلکرده، ایران در سطحی نزدیک به متوسط قرار دارد و روند کنونی آموزش در ایران نیز به رغم مشکلات غیرقابل انکارش می تواند در آینده جایگاه کشور در زمینه سرمایه انسانی را بهبود بخشد.

در مقابل، استفاده مناسب از ظرفیت های نیروی کار، امری است که به شدت مغفول مانده و در صورت ادامه این روند شاید بهبود مستمر اشتغال و بهره وری در بخش های مختلف اقتصاد ایران به یک آرزوی دست نیافتنی بدل شود، کما اینکه جایگاه بسیار نازل ایران در این دو زیرشاخص، خود به منزله هشداری جدی برای اقتصاد کشور است.

براساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد، حدود 57.1 میلیون نفر از جمعیت 80.3 میلیون نفری ایران در سن کار قرار دارند؛ نرخ مشارکت نیروی کار 38.2درصد، نرخ بیکاری 11.1درصد، متوسط تحصیل هشت سال، میانگین سنی نزدیک به ۳۰ سال و امید به زندگی سالم ۶۶ سال است. از طرفی 34.4درصد از جمعیت جوان کشور نه شاغل هستند و نه مشغول تحصیل یا گذراندن دوره های مهارتی. همچنین سرانه تولید ناخالص داخلی بر مبنای قدرت خرید 16 هزار دلار و تولید ناخالص داخلی به ازای هر نفر نیروی کار  (بر مبنای قدرت خرید) نیز 57 هزار دلار برآورد شده است.

وضعیت جهان در شاخص سرمایه انسانی

در گزارش سالانه مجمع جهانی اقتصاد، کشورهای نروژ، فنلاند، سوئیس، آمریکا، دانمارک، آلمان، نیوزیلند، سوئد، اسلوونی و اتریش به ترتیب ۱۰ کشور نخست جهان از نظر سرمایه انسانی برآورد شده اند. همچنین در بین 14 کشوری که کمتر از 50 درصد سرمایه انسانی خود را استفاده می کنند، کشورهای مالی، اتیوپی، سنگال، موریتانی و یمن قرار دارند و به ترتیب رتبه های ۱۲۶ تا ۱۳۰ رتبه بندی را به خود اختصاص داده اند.

گزارش سال ۲۰۱۷ میلادی مجمع جهانی اقتصاد نشان می دهد که تنها ۲۵ کشور از ۷۰درصد یا بیشتر سرمایه انسانی بهره می گیرند. همچنین اکثر کشورها از ۵۰ تا ۷۰درصد سرمایه انسانی خود بهره برداری می کنند و ایران نیز در این بین، از نزدیک به ۵۵ درصد از سرمایه انسانی خود استفاده کرده است.

ایران در نخستین گزارش مجمع جهانی اقتصاد که در سال 2013 درباره شاخص سرمایه انسانی منتشر شد، رتبه 94 را به دست آورد، در سال 2016 با امتیاز 64 درصد در جایگاه 85 قرار گرفت و اینک در سال 2017 از میان 130 کشور جهان در رتبه 104 جهان ایستاده است.

ارتباط با نویسنده: ivankaramazof@yahoo.com