7 برابر ظرفیت سد کرخه آب از طریق هندوانه صادر می‌شود

ایران به‌تازگی و در برنامه ششم توسعه قصد دارد به مفهوم آب مجازی توجه کند، در حالی که این مفهوم بیش از سه دهه است که در سیاست‌گذاری‌های کشورهای توسعه‌یافته مورد توجه قرار گرفته‌است. رضا راعی عزآبادی، مدیر کل دفتر مطالعات منابع آب ایران می‌گوید که به دلیل عدم توجه به این مفهوم، با صادرات هندوانه هفت برابر ذخیره آب پشت سد کرخه، آب مجازی به خارج از کشور صادر می‌کنیم. آب مجازی آبی است که از ابتدا تا انتهای تولید یک محصول مصرف می‌شود. این آب اگرچه قابل مشاهده نیست اما در حساب‌های اقتصادی دنیای امروز، با توجه به کمبود منابع آب نقش پررنگی دارد.

رضا راعی عزآبادی، مدیرکل دفتر مطالعات منابع آب ایران به «فرصت امروز» می‌گوید: برای تولید یک برگ کاغذ A4، 10 لیتر آب مصرف می‌شود و اگر بدون دلیل دو برگ کاغذ سفید را دور بیندازیم، در واقع 20 لیتر آب هدر داده‌‎ایم. وی تاکید می‌کند: با توجه به منفی بودن بیلان آب سفره‌های زیرزمینی در بسیاری از نقاط کشور، بهتر است از کشت محصولات پرآب‌بر در بخش کشاورزی خودداری شود. ضمن اینکه براساس اصول آمایشی، تولیدات صنعتی نظیر فولاد به مناطقی منتقل شود که منابع آب کافی در اختیار دارند. راعی عزآبادی میانگین آب استفاده شده برای تولید هر کیلو هندوانه را 300 لیتر اعلام و بیان می‌کند: این حجم آب در کشورهایی مصرف می‌شود که راندمان بخش کشاورزی در آنها بالاست. در خوشبینانه‌ترین حالت برای تولید هر کیلو هندوانه در ایران، 500 لیتر آب مصرف می‌کنیم.

وی ادامه می‌دهد: طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی، ایران با تولید سالانه بیش از 2 میلیون و 200 هزار تن هندوانه در رتبه چهارم جهان قرار دارد. این محصول در چهار فصل کشت و سالانه بیش از 100 هزار تن هندوانه به عراق، امارات متحده عربی و کویت صادر می‌شود. مدیر کل دفتر مطالعات منابع آب ایران بر این باور است که با صادرات 100 هزار تن هندوانه، سالانه بیش از 50 میلیارد متر مکعب آب به خارج از کشور صادر می‌شود. وی با اشاره به اینکه میانگین بارش‌ها در یزد از متوسط کشوری پایین‌تر بوده و 100 میلیمتر در سال است، عنوان می‌کند: ایران کشوری خشک و نیمه‌خشک است، اما یزد منطقه‌ای خشک به حساب می‌آید. در نتیجه در این منطقه نباید هندوانه کاشت یا اینکه حداقل نباید به حدی این محصول را کشت کرد که مازاد آن را صادر کنیم. زیرا وضعیت بیلان سفره آب‌ها در یزد منفی است. راعی عزآبادی با تاکید بر اینکه سیاست آب مجازی باید سرلوحه تصمیم‌سازی‌ها قرار گیرد از ورود این مبحث به برنامه ششم توسعه خبر می‌دهد و اظهار امیدواری می‌کند: وزارت نیرو با همکاری وزارت جهاد کشاورزی با توجه به مفهوم آب مجازی، ساختار تولید کشور را اصلاح کند.

آب مجازی، غایب اسناد بالادستی

میزان آب شیرین جهان مقدار محدودی است. آب شیرین فقط 8/2 درصد از کل حجم آب‌های جهان را شامل می‌شود و سرانه آب مصرفی بشر رو به کاهش است. زیرا با وجود ثابت بودن حجم آب شیرین، جمعیت جهان رو به افزایش بوده و این مسئله نیازهای بشر به این ماده حیاتی را افزایش می‌دهد. حتی با روش‌هایی مثل بارورسازی ابرها و... هم انسان نتوانسته میزان بیشتری آب به دست آورد. شیرین‌سازی آب دریا نیز روشی گران با تبعات ناشناخته است. بشر راهی ندارد جز آنکه مصرف خود را کنترل کند.

به همین دلیل، بسیاری از کشورهای جهان با تکیه بر مفهوم آب مجازی تلاش می‌کنند محصولاتی را که نیاز به آب زیاد دارند در مناطق پرآب جهان تولید و بخشی از نیازهای خود را به این شیوه و از طریق واردات کنترل شده، تامین کنند. اما در ایران گویا اثری از بحران آب نیست. همه‌نوع محصولی می‌کاریم و رتبه‌های صادراتی ایران در محصولات کشاورزی با آب‌بری بالا را در لیست افتخارات این کشور خشک، به ثبت می‌رسانیم. محمدحسین کریمی‌پور عضو هیات نمایندگان اتاق ایران به «فرصت امروز» می‌گوید: در کشوری که کل آب موجود آن حدود 120 میلیارد متر مکعب بوده و طبق میانگین‌های جهانی، فقط مجاز است 48 میلیارد متر مکعب از ذخایر آبی زیرزمینی خود را برداشت کند، هیچ اثری از اینکه بخشی از مصرف‌کنندگان آب قرار باشد برداشت خود را کاهش دهند، مشاهده نمی‌شود.

این کارشناس آب اضافه می‌کند: بحران آب را در حد کارهای شیک سیاسی و تبلیغاتی پذیرفته‌ایم. افراد علیه هم از این مسئله استفاده می‌کنند، اما در سیاست‌گذاری‌های کلان کشور اثر قابل اعتنایی از مسئله بحران آب دیده نمی‌شود. وی با اشاره به اینکه در شرایط فعلی بیشترین مراجعه نمایندگان مجلس به معاون وزیر نیرو، برای دسترسی به منابع آب جدید و مصرف بیشتر است، بیان می‌کند: متاسفانه مردم هم بحران آب را در حد کمبود آب آشامیدنی تهران و شهرهای بزرگ مورد توجه قرار می‌دهند.

کریمی‌پور در پاسخ به این پرسش که آیا مفهوم آب مجازی به سیاست‌گذاری‌های کلان کشور راه یافته، عنوان می‌کند: در اسناد بالادستی مفهوم آب مجازی وجود ندارد. ممکن است به طور موقت صادرات محصولی متوقف شود و یکی از دلایل توقف صادرات، آب‌بر بودن محصول باشد، اما در مجموع آن‌گونه که کشورهای پیشرفته به مفهوم آب مجازی توجه دارند، این مفهوم در ایران هنوز وارد فضای قانون‌گذاری و سیاست‌گذاری نشده‌است.

محصولات آب‌بر  از طریق واردات تامین شوند

مصطفی شریف، استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی بر خلاف عضو هیات نمایندگان اتاق ایران معتقد است مفهوم آب مجازی در اسناد بالادستی به طور کلی مورد توجه قرار گرفته‌است. وی به «فرصت امروز» می‌گوید: براساس مفاهیم توسعه پایدار، کشورها در محصولات اساسی نباید به خارج وابستگی داشته باشند. اما مفهوم آب مجازی با توسعه درون‌زای کشورها و مفاهیم توسعه پایدار همخوانی ندارد. اینجاست که باید انتخاب کنیم چه محصولی در داخل تولید شود و چه محصولی در سبد وارداتی قرار گیرد. شریف معتقد است که در مفاهیم تئوریک، تصمیم‌سازان به مسئله آب مجازی توجه می‌کنند اما اطلاع ندارد که در مسائل عملی و تجارت ایران با سایر کشورها، به این مفهوم توجه می‌شود یا خیر.

وی همچنین درباره میزان آب مصرفی در تولید کالاهای مختلف، فصل کشت و زمان برداشت را موثر می‌داند و بیان می‌کند: اختصاص یک متر مکعب آب به تولید گندم در بهار با یک متر مکعب آب برای تولید همین محصول در تابستان وضعیت‌های متفاوتی را ایجاد می‌کند، زیرا تبخیر یکسان نیست و میزان تلفات در زمان انتقال از محل تولید به مصرف هم یکسان نخواهد بود. این استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی با توجه به مفهوم آب مجازی به مسئولان کشور توصیه می‌کند: مواد‌غذایی اصلی جامعه متکی به منابع داخلی تامین شود، اما کالاها غیر‌از محصولات اساسی که آب‌بری بالایی دارند، باید از طریق واردات با توجه به‌صرفه اقتصادی آن، تامین شوند.