واپسین حلقه از اصلاحات پولی

قیمت دلار در هفته های گذشته بالا رفته و با کاهش ارزش ریال در مقابل دلار، دولت چهاردهم به فکر حذف چهار صفر از پول ملی افتاده است؛ موضوعی که به گفته کارشناسان، واپسین حلقه از اصلاحات پولی است و اجرای آن بدون فراهم بودن بسترها می تواند انتظارات تورمی را تشدید کند. هفته گذشته رسانه ها از ارسال لایحه حذف چهار صفر از پول ملی به مجلس خبر دادند. این لایحه که در دولت دوازدهم با عنوان «اصلاح قانون پولی و بانکی کشور» به تصویب رسیده بود، حالا مجددا از سوی دولت چهاردهم به عنوان لایحه یک فوریتی به بهارستان ارائه شده است تا در صورت تصویب آن، واحد پول ایران تومان و هر تومان برابر 10 هزار ریال جاری و معادل یکصد پارسه باشد.

خیز دولت برای حذف چهار صفر از پول ملی، در حالی است که اقتصاددانان می گویند حذف صفر، آخرین حلقه از اصلاحات پولی است و اقتصادهای موفق جهان پس از انجام اصلاحات پولی و بودجه ای، صفرها را از روی اسکناس ها حذف کرده اند. بنابراین حذف چهار صفر از پول ملی در شرایط کنونی و بدون فراهم بودن بسترهای آن، علاوه بر آنکه انتظارات تورمی جامعه را تشدید می کند، موجب اسراف و اتلاف منابع هم می شود؛ چراکه حذف صفر از پول ملی طبیعتا با هزینه زیادی مثل چاپ دوباره اسکناس ها همراه است. متاسفانه تورم مزمن و دورقمی در سال های گذشته موجب شده که ارزش ریال به صورت چشمگیری افت کند و نیاز به حذف صفر از پولی ملی بیش از پیش احساس شود. با این حال، حذف صفر از پول ملی به تنهایی نمی تواند موجب کاهش تورم شود و تنها در صورتی می تواند موفقیت آمیز باشد که پیش از آن، اصلاحاتی در زمینه مهار تورم انجام شده باشد. بنابراین پیش شرط موفقیت حذف صفر از پول ملی بیش و پیش از هر چیز، مهار تورم است.

اولویت مهار تورم به جای حذف صفر

پژوهشکده پولی و بانکی در مطالعه ای به «ارزیابی سیاست اصلاح واحد پول ملی» پرداخته و ابعاد مختلف این موضوع را آسیب شناسی کرده است. بازوی پژوهشی بانک مرکزی در این گزارش، موفقیت حذف صفر از پول ملی را در گروی مهار تورم می داند و می گوید: کشورهایی که با بحران ابرتورم مواجه بوده اند، پس از مدتی دست به اصلاحات پول ملی خود زده و تعدادی از صفرهای پول ملی خود را حذف کرده اند. هرچند ایران تاکنون ابرتورم را تجربه نکرده است، با این حال، تورم مزمن و دورقمی طی سالیان گذشته موجب شده است تا ارزش ریال به صورت مداوم کاهش یابد و لزوم حذف صفر از پولی ملی بیش از پیش احساس شود. با این وجود، حذف صفر از پول ملی به تنهایی نمی تواند موجب کاهش تورم شود و تنها می تواند تا حدودی از انتظارات تورمی بکاهد. تجربیات جهانی نشان می دهد اصلاحات واحد پولی در شرایطی موفقیت آمیز بوده که پیش از آن، اصلاحاتی در زمینه مهار تورم انجام شده باشد؛ به عنوان مثال، ترکیه در سال 2005 میلادی، شش صفر از لیر را حذف کرد، اما پیش از آن، موفق به مهار تورم شده بود. در نقطه مقابل، برزیل بدون مهار موفق تورم، بارها از صفرهای پول ملی خود کاست و بی آنکه نتیجه ای از این کار خود بگیرد، تنها شاهد بود که افزایش تورم مجددا موجب کاهش ارزش پول این کشور شده است. بنابراین با توجه به هزینه بالای حذف صفر از پول ملی، این کار باید موقعی انجام شود که نرخ تورم کنترل شده باشد. در یک کلام، پیش شرط حذف صفر از پول ملی، مهار تورم است.

براساس آمارها، متوسط کاهش ارزش پول ملی ایران در مقابل دلار آمریکا در سه دهه گذشته، 20.2 درصد بوده است. همچنین متوسط کاهش ارزش پول ملی از سال 1390 حدود 37.2 درصد و از سال 1397 (خروج آمریکا از برجام) حدود 59.9 درصد بوده است. بنابراین اگرچه ایران تاکنون ابرتورم را تجربه نکرده، اما تجربه چند دهه تورم های بالا موجب شده است که ارزش یک ریال به عنوان واحد پول ملی کشور در فروردین ماه 1403 به 0.00000156 دلار برسد که جزو کم ارزش ترین پول های ملی در جهان محسوب می شود.

ترکیه چطور صفرها را از لیر حذف کرد؟

تورم های بالا در اقتصادهای جهان باعث می شود که قدرت خرید یک واحد پول ملی در طول زمان به مرور کاهش پیدا کند که این کاهش قدرت خرید پول ملی، هم در رابطه با برابری با ارز های دیگر و هم در خرید کالاها و خدمات خود را نشان می دهد. کاهش ارزش یک واحد پول ملی، کاربری اسکناس و مسکوک در معاملات را پرهزینه تر می کند و در شرایط حاد و مزمن، کارکرد وسیله مبادله بودن و واحد شمارش بودن را دچار اختلال می کند. بر همین اساس، اصلاح واحد پولی بعد از تجربه تورم های بالا و مزمن و متوالی در کشورها، امری لازم و ناگریز به حساب می آید که در دستور کار دولت ها قرار می گیرد. در دهه های گذشته، کشورهایی پس از مواجهه با بحران هایی مانند ابرتورم، دست به اصلاحات پولی زده اند. ترکیه از جمله همین کشورهاست که در سال های آغازین قرن بیست ویکم میلادی، مردم این کشور برای خرید یک قرص نان بایستی چند میلیون لیر ترکیه هزینه می کردند. همین مسئله سبب شد که برنامه های اصلاحات اقتصادی در این کشور با جدیدت بیشتری پیگیری شود.

در روز اول ماه ژانویه سال 2004 بود که دستورالعمل حذف شش صفر از واحد پولی ترکیه (لیر) ارائه شد و انجام آن به ابتدای سال 2005 موکول شد. همانطور که گفته شد، شرط اصلی حذف صفر از پول ملی، مهار تورم است و کارشناسان صندوق بین المللی پول نیز دلیل موفقیت ترکیه در سیاست حذف سه صفر از واحد پول ملی را دستاوردهای دولت در مهار تورم می دانند. با این حال، پیش از اینکه صفرها از واحد پولی ترکیه حذف شوند، این کشور موفق شده بود تورم را به کلی مهار کند و نرخ تورم را به ارقام یک رقمی تقلیل دهد. در این شرایط، اصلاح بازار پول نیز به کمک اقتصاد ترکیه آمد تا زمینه ساز رشد اقتصادی این کشور شود. در واقع می توان گفت که مهمترین ویژگی اصلاح پول ملی از سوی ترکیه، این بود که این اتفاق بعد از اصلاحات اساسی در ساختارهای بانکی این کشور اتفاق افتاد. با اجرای موفق سیاست های اصلاحی تجویز شده توسط صندوق بین المللی پول، تورم به شکل قابل توجهی در ترکیه کاهش پیدا کرد و در مراحل آخر این اصلاحات بود که اصلاح واحد پولی نیز انجام شد.

نگاهی به ناکامی برزیل در مهار تورم

از منظر گزارش پژوهشکده پولی و بانکی، آنچه موفقیت یا عدم موفقیت سیاست اصلاح واحد پولی را تعیین می کند، موفقیت کشورها در زمینه مهار تورم است. اگر کشوری نتواند پیش از اصلاح واحد پولی، بحران تورمی را مهار کند، در زمان نه چندان طولانی مجبور به اصلاح مجدد پول خود خواهد شد. همانطور که اشاره شد، برزیل از جمله نمونه های عدم موفقیت اجرای سیاست اصلاح پول است. این کشور بزرگ آمریکای جنوبی در دهه های 1960 و 1970 میلادی به یکی از سنگین ترین تورم های آن دوره در اقتصاد جهانی دچار شد؛ به گونه ای که پول ملی این کشور به طور ماهانه 30 تا 40 درصد ارزش خود را از دست می داد. پیش از آن نیز از سال 1930 تا 1942، پول ملی برزیل دو بار تغییر نام پیدا کرده بود. در سال 1967 میلادی برای اولین بار سه صفر از پول ملی برزیل حذف شد. با این وجود برزیل نتوانست در کنترل تورم، موفق عمل کند و تا سال 1981، تورم این کشور بار دیگر به بالای 100 درصد رسید.

با این حال، برزیل در سال های بعد بار دیگر به حذف سه صفر از پول ملی اقدام کرد. در سال 1989 بار دیگر نرخ تورم برزیل افزایش یافت و به یک هزار و 431 درصد رسید. در این هنگام بار دیگر دولت برزیل به حذف صفرهای بازگشته همراه با تغییر نام پول ملی اقدام کرد. سپس در سال 1933 و هنگامی که تورم این کشور به مرز 2 هزار درصد رسیده بود، بار دیگر حذف سه صفر در برزیل انجام شد. البته این بار دولت برزیل توانست در مهار تورم توفیقاتی داشته باشد. در مجموع، از سال 1930 تاکنون و طی شش مرحله، 18 صفر از پول ملی برزیل حذف شده و همچنین هشت بار نیز نام واحد پولی این کشور تغییر کرده است. بنابراین از تجربه برزیل می توان آموخت که دولت چهاردهم پیش از هر کاری ابتدا باید تمام توان خود را برای حل معضل تورم به کار گیرد. با تورم بالای 30 درصد، آسیب زیادی به اقتصاد ایران وارد می شود و حذف صفر از پول ملی در این شرایط خطیر هیچ آورده ای با خود به همراه ندارد.

کنترل تورم؛ شرط حذف صفر از پول ملی

با کاهش ارزش ریال در سالیان گذشته به دلیل تورم مزمن، لزوم حذف صفر از پول ملی احساس می شود، اما شرط موفقیت آمیز بودن حذف صفر از پول ملی، مهار تورم است. در نهایت می توان گفت که اصلاح واحد پول ملی به طور مستقیم، آثار اقتصادی مثبت یا منفی ندارد، اما به واسطه تاثیری که بر انتظارات تورمی دارد، از اهمیت زیادی برخوردار است؛ به عنوان مثال، زمانی که مردم دریابند که دولت به دنبال تقویت پول ملی است، انتظارات تورمی کنترل می شود. علاوه بر این، هزینه های فیزیکی حمل ونقل اسکناس و مسکوک و ریسک سرقت، با اجرای این سیاست کاهش می یابد و کارایی خدماتی همانند ثبت سوابق مالی و حسابداری، بهبود پیدا می کند. اجرای چنین سیاستی البته هزینه هایی هم با خود دارد که از جمله آن، هزینه تولید و انتشار اسکناس و مسکوک جدید و امحای اسکناس های قدیمی ست. همچنین هزینه آموزش عمومی و تبلیغات، هزینه مربوط به تغییر نرم افزارها و ابزارهای حسابداری و هزینه فهرست بها، از دیگر هزینه های اصلاح واحد پولی است. با توجه به این هزینه ها، اجرای نامناسب اصلاح واحد پول فقط باعث تحمیل هزینه های بیشتر می شود.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com