«فرصت امروز» نگاهی انداخته به یک هنر دیرین ایران که در حال فراموشی است / پاپوشی به وسعت یک سرزمین

چاروق در زبان ترکی به معنای پای افزار است. در لغت نامه دهخدا در تعریف چارق آمده است که پاپوشی با دو تسمه که به مچ پا بسته می شود. در اشعار مولانا جلال الدین بلخی هم از پاپوش صحبت به میان آمده است.

در فرهنگ معین تحت عنوان چاروق چنین نوشته شده است: «چارق {تركی = چارغ = چاروق} كفش چرمی  كه بندها به ساق پا پیچیده می شود. پا تا به، پالیك.» محصولی که شاید تصاویر بتوانند بهتر به شما توضیح دهند، در برخی مناطق ایران تولید می شود و در دسته هنرهای منسوخ ایرانی قرار گرفته است.

خاستگاه آن به گفته یکی از تولید کنندگان این محصول در استان خراسان شمالی و در شهرهای بجنورد، قوچان و درگز است. در مناطقی از زنجان و کردستان نیز این محصول همچنان تولید می شود منتها در طرحی متفاوت و در ساختاری که با محصول خراسان شمالی متفاوت است.

حسین محمدزاده، فرزند استاد حاج حسینعلی محمد زاده که به پدر صنایع دستی استان خراسان شمالی معروف بود سال گذشته دعوت حق را لبیک گفت. چاروق خراسان شمالی مهر اصالت یونسکو هم دریافت کرد و این صنایع دستی با نام استاد محمد زاده در میراث فرهنگی کشور به ثبت رسیده است. تندیس استاد چاروق دوز حسینعلی محمد زاده به همت شهرداری بجنورد سال جاری در بازارچه کفاشان بجنورد نصب شد.

این هنرمند و فعال صنایع دستی که یکی از قدیمی های کار است و 55 سال سن دارد از 8 سالگی وارد کار پدری شده و به آن مشغول است. در 20 سالگی به صورت حرفه ای کارگاه خود را احداث کرده و پس از مدتی فروشگاه محصولات دست ساز چرمی خود را در این شهر افتتاح کرده است. محمدزاده در کارگاه خانوادگی اش در کنار فرزندان محصولات خود را تولید می کنند.

چاروق به عنوان یک اثر ملی سال 1391 در میان آثار سازمان یونسکو ثبت جهانی شده و در سال 1392 در میان آثار ملی به نام استان خراسان شمالی ثبت شده است. چاروق تولید شده در کارگاه محمدزاده از جنس چرم طبیعی است که با نخ های ابریشم، گلدوزی هایی برای تزیین روی آن صورت می گیرد و با انواع ابزار مخصوص فلزی نیز سطح آن را به روش سوخت یا حکاکی چرم زینت می دهند.

محمد زاده ضمن تشریح محصولات تولیدی خود می افزاید: چاروق اصیل طرحی است که نوک برجسته دارد و برای ساخت هر جفت آن دو روز با 30ساعت کار زمان لازم است. بعد از مرحله قالب گیری باید زمان زیادی برای گلدوزی اطراف آن صرف شود تا به شکل اصیل درآید. در میان محصولات تولیدی ما و در گروه پاپوش های سنتی این منطقه نوعی دمپایی زنانه به رنگ سبز فیروزه ای به نام کُمُخت مشهور بوده که مخصوص اشراف و بزرگان بوده است.

چرم مورد استفاده در این دمپایی از پوست الاغ و با روش خاص دباغی و رنگریزی می شد، به این ترتیب که پوست الاغ را بعد از مراحل دباغی با همراه اکسیدمس مدتی در زیر خاک مدفون می کردند بعد از این مدت چرم خارج شده به رنگ سبز فیروزه ای خوشرنگ تبدیل می شد.

وی افزود: از آنجایی که امروز این نوع چرم تولید نمی شود و نیز روش ساخت آن بسیار مشکل است کمتر اقدام به دوخت آن می کنند. همچنین دمپایی چُقی و گرجی دو مدلی هستند که جزو محصولات قدیمی بوده و همچنان به صورت محدود تولید می کنیم.

چاروق ها را کسی نمی خواهد

این محصولات در حال حاضر مشتری چندانی ندارند و بیشتر از آن به عنوان یک محصول فانتزی، دکوری یا در مراسم و مجالس خاص برای عروس و افراد خاص استفاده می شود.

این هنرمند خراسانی درباره قیمت نهایی محصولات می گوید: گستردگی قیمت چاروق از 300 هزار تومان تا یک میلیون و 200 هزار تومان است.

مراحل تولید چاروق شامل ساخت پاپوش، رودوزی های چاروق، تزیینات، نصب سگک و نقش اندازی است. دهانه چاروق را با نخ دولا به صورت دندان موشی و سرتاسر چاروق را به صورت بخیه در دو ردیف پشت سرهم با نخ های رنگی می دوزند.

بسیاری از من می پرسند که این کار نمی تواند منبع اصلی درآمد ما باشد اما این کار در کنار تولید محصولات مدرن دیگر کاملا کفاف هزینه های زندگی ما را می دهد.

محصول تولیدی در استان خراسان شمالی مهر اصالت ملی را دارد و محصولات دیگری که در استان هایی همچون زنجان تولید شده اند نتوانستند نشان ملی را دریافت کنند.

این نشان در واقع به برند تولیدی کمک می کند تا بیشتر مورد اعتماد قرار گیرد و صرفه دیگری برای تولید کننده ندارد.

در زمان های بسیار دور که مردم از چاروق استفاده می کردند چاروق دوزی یک صنعت متداول و رایج بود و اساتید زیادی از این راه امرار معاش می کردند.

محمدزاده می افزاید: چاروق های تولیدی دیگر که در بالا عنوان شد تفاوت هایی با محصولات استان خراسان شمالی دارند.

محصول این استان چرم یک تکه دارد که یکی از مسائل اصلی است. میان راست و چپ چاروق تفاوتی وجود ندارد و همچنین میان مدل زنانه و مردانه تفاوتی نیست و تنها تفاوت در اندازه آن است. قابل ذکر است که در سال های گذشته جهت رونق به این صنعت کلاس های آموزشی جهت تشویق و ترغیب جمعیت جوان به این رشته توسط سازمان میراث فرهنگی برگزار شده است که با توجه به رو به فراموشی بودن این هنر باعث شده است استقبال مردم از این هنر رو به فزونی گذارد.

در زمره هنرمندانی که در حال حاضر به این کار مشغول هستند، می توان از غلامعلی رضایی، مرد علی حیدری، آراز علی محمدی و محمد یغمایی یاد کرد که در استان های مختلف کشور سعی دارند این هنر را از منسوخ شدن و فراموشی نجات دهند.

ارتباط با نویسنده: saber.afsharzade@gmail.com