هنوز از کوچه‌های اصفهان صدای چکش قلمزنی می‌آید

قلمزنی از آن دست هنرهایی است که می‌توان گفت به‌نسبت بازاری که دارد و آثاری که در این زمینه تولید می‌شوند از فروش خوبی هم برخوردار هستند. چه در بازارهای داخلی و چه در بازارهای خارج از کشور.البته خریداران عمده این آثار گردشگران هستند. تولید، فروش و اشتغال به این هنر دلیلی بوده برای مصاحبه با بهزاد ساعی اصفهانی، از قلمزنان برجسته کشور تا از قلمزنی بگوید و بازار کارش. برای معرفی خودش به نحو حق‌شناسانه‌ای خودش را فرزند پدری هنرمند معرفی می‌کند و از عموهایش هم یاد می‌کند. در واقع خانواده‌ای قلمزن دارد. پدرش بیش از 60سال در این زمینه فعال بوده است و خودش حدود 20سال.

ساعی قلمزنی را شغل می‌داند. شغلی که می‌تواند منبع درآمد هم باشد اما به نکته جالبی هم اشاره می‌کند: با این تجربه‌ قلمزنی در خانواده ما و عشقی که به کار داشته‌ایم شاید اگر این انرژی را در کارهای تجاری صرف می‌کردیم سود بهتر و درآمد بیشتری برای‌مان داشت.

اما سرنوشت ما این بوده که آثاری تولید کنیم، بفروشیم و زندگی‌مان را از این راه بگذرانیم. البته ما تنها بعد مادی را مدنظر نداریم چون نفس انجام این کار آرامشی به انسان تزریق می‌کند و فکر می‌کنم همین علاقه و آرامش نهفته در این کار موجب شده که هنوز هم از کوچه و پس‌کوچه‌های اصفهان صدای چکش قلمزنی به گوش برسد.

تجربه‌های خوب قلمزنی

از کشورهای مختلفی به اصفهان می‌آیند. به‌ویژه وقتی در حال کار هستیم، ساعت‌ها می‌ایستند و نگاه می‌کنند. به ذوق و شوق می‌آیند و معمولا یک جمله را تکرار می‌کنند که خداوند فلز را برای ایرانیان نرم‌تر آفریده است. می‌گویند از فلز چنین چیزی خلق کردن شگفت‌انگیز است. اما در ایران افرادی که به این کار اشتغال دارند، هنوز از آینده کاری‌شان مطمئن نیستند.

جواهرات هم از گزینه‌های قلمزنی هستند

ساعی در مورد فلزهایی که روی‌شان کار قلمزنی انجام می‌شود، می‌گوید: ما کارهایی روی کل ظروف و حتی ظروف مصرفی انجام داده‌ایم ولی الان کارهای زیورآلات انجام می‌دهیم. زیورآلات برای خانم‌ها و انگشترهایی که آقایان هم می‌توانند، استفاده کنند. کارهای دیگری هم داریم که با کیفیت خوب و دست‌ساز هستند و قلمزنی خوبی روی آنها کار شده است.

 اما اینکه انگشتری که کار قلمزنی روی آن انجام می‌گیرد قیمت آن چند برابر می‌شود، سوالی است که ساعی در جواب آن اضافه می‌کند: سیستم کار ما و تولید آثار ما با کاری که در سطح بازار انجام می‌شود تفاوت دارد.همان‌طور که فرش دست‌بافت معمولی با فرش دست‌بافتی که فوق‌العاده نفیس است، قیمت‌های این دو تا با هم متفاوت است.

ممکن است که وقتی یک کار قلمزنی معمولی یا ضعیف روی یک انگشتر انجام شود از قیمت خود انگشتر هم کم بکند و کار اصلی را زیر سوال ببرد. ولی برعکس وقتی یه کار هنری خوب روی ظرفی خیلی ساده کار بشود که از قیمت طلایی آن ظرف هم ارزشمندتر است. کارهایی که ما کار می‌کنیم مثلا روی انگشتر از یک میلیون تومان شروع می‌شود تا چند میلیون تومان.

مشتریانی به‌نام توریست‌ها

توریست‌ها بیشتر کارهای زیور آلات ما را خریداری می‌کنند. ساعی با گفتن این جمله اضافه می‌کند: به خاطر اینکه تبلیغی برای آثار قلمزنی نشده و کار را نمی‌شناسند، خریداران حاضر نمی‌شوند مبلغ خیلی زیادی برای کار قلمزنی پرداخت کنند. شاید هم خیلی خوش‌شان بیاید ولی چون تعریفی از کار قلمزنی در ذهن‌شان نیست، باور نمی‌کنند که اثری چند میلیون قیمت داشته باشد. اما این افراد فرش‌های گران‌قیمتی خریداری می‌کنند، چون می‌شناسند. کلکسیونرها هم دیگر مشتریان ما هستند.

قیمت‌های اقتصادی هم لازم است

وقتی می‌توان فرش را با قیمت‌های متنوع تولید کرد چرا قلمزنی نباید این تنوع را داشته باشد. ساعی معتقد است که این کار را می‌شود انجام داد: در سیستم قلمزنی هم می‌توانیم این کار را بکنیم. مثلا در یک سینی فقط یک ترنج کوچک کار کنیم ولی از کیفیت کار نمی‌توانیم کم کنیم که قیمت آن را پایین بیاوریم. در کار قلمزنی قیمت کمتر برای آثاری است که درجه دو، سه و چهار هستند. ولی کسی که یک کار هنری خوب می‌خواهد مبلغ آن را هم می‌پردازد.

شیوه‌های قیمت‌گذاری

در تعیین قیمت یک کار قلمزنی، علاوه بر آن خود درجه استاد، فلز و نوع نقش، میزان زمان هم تاثیر دارد: مثلا کاری بوده که شاید چندین سال طول کشیده است. ولی به خاطر اینکه این کار خسته‌کننده می‌شود و زمان زیادی وقت می‌گذاریم برای آن کار، برای اینکه از کیفیت آن کار کم نشود، در این بین کارهای کوچکی هم کار می‌کنیم تا مقداری از خستگی آن کمتر بشود.

شاید یکی دوماه روی یک کار بزرگ کار کنیم. همه این عوامل در کنار یکدیگر قیمت نهایی اثر را تعیین می‌کنند. ظروف مسی قدیمی که مثلا در گذشته در سنگ آب مسی، یک ظرف مسی بزرگ و قدیمی و نقره فلزاتی هستند که در حال حاضر روی‌شان کار می‌کنیم. طلا و برنج هم از جمله فلزات در قلمزنی است.

هزینه‌های قلمزنی

ابزار اولیه قلمزنی را با 100هزار تومان هم می‌توان خریداری کرد: مهم‌ترین ابزار قلم‌های فولادی است که سر هر قلمی تعریف جداگانه‌ای دارد که آن تعریف را خود استاد‌کار معین می‌کند. یکی از امتیازهایی که یک استاد قلمزن می‌تواند داشته باشد، همان قلم‌های قلمزنی آن استاد است و شناخت قلم‌ها با تجربه ‌به‌دست می‌آید. بیش از 50 نوع سر قلم وجود دارد با اندازه‌های متفاوت. البته یک قلمزن با 10نوع قلم هم می‌تواند کار کند اما حرفه‌ای‌ها گاه با 100 یا 200عدد قلم کار می‌کنند.

هزینه‌های آموزش قلمزنی

الان کسی که بخواهد به‌صورت تجربی و در حجره‌های قلمزنی این هنر را یاد بگیرد، برای آموزش مقدمات ابتدایی حداقل شش ماه باید زمان صرف کند. ساعی با بیان این حرف ادامه می‌دهد: در حال حاضر کلاس‌هایی وجود دارد که ماهانه تشکیل می‌شوند و حدود400 تا 500هزار تومان هم هزینه می‌گیرند. صنف صنایع‌دستی هم به‌صورت رایگان کلاس‌هایی دارد.

قلمزنی، درآمدها و بازارهایی که باید باشد

به طور معمول درآمد یک قلمزن با توجه به آموزشی که دیده است از یک‌میلیون تومان شروع می‌شود و اگر ذوق و استعداد لازم را داشته باشد و روزی بین 7 تا 8ساعت کار کند، ماهی 4 تا 5میلیون تومان هم می‌تواند درآمد داشته باشد. اما در این میان هنوز مهم‌ترین مسئله بازارسازی است که مسئولان باید به آن توجه ویژه‌ای داشته باشند.

هیات‌های تجاری و سیاسی ما باید هنرمندانی را در گروه خود بگنجانند تا در جلساتی که دارند خودشان، کارشان و هنرشان را معرفی کنند و بازارهایی را ایجاد کنند. حتی هدایای سیاسی و تجاری ما باید آثار هنری‌مان باشد. سفارت‌خانه‌ها هم گزینه‌های مهمی هستند که می‌توانند پل ارتباطی خوبی بین ما به‌عنوان تولیدکننده و توریست‌های کشورشان به‌عنوان خریدار باشند. این کارها هزینه‌های زیادی هم برای مسئولان برنامه‌ریز ندارد.

کارگاهی به‌نام خانه

در خانه هم می‌توان این کار را انجام داد و به این صورت نیست که باید غرفه‌ای یا مغازه‌ای داشته باشیم.ساعی ضمن تاکید بر این مسئله اضافه می‌کند که بسیاری از هنرمندان اصیل و قدیمی خانه‌های‌شان را محل کارشان کرده‌اند و هیچ‌گاه به بازار نمی‌آیند. چون در خانه تمرکز بیشتری هم دارند. می‌گوید پدرم همیشه در خانه کار کرده است. وسایل زیادی هم لازم نیست. با یک میز کوچک و یک قلم و چند متر فضا در خانه هم می‌توان آثار بزرگی خلق کرد.

نقش‌های قلمزنی

اما نقش‌های مورد استفاده از قلمزنی چیست و از کجا الهام گرفته می‌شوند. ساعی می‌گوید: نقش‌هایی که ما استفاده می‌کنیم، بیشتر داستان‌های کهن ایرانی است؛ مثلا داستان‌هایی از آثار نظامی و شاهنامه. ولی سوژه‌هایی مانند طرح‌های اسلیمی و تلفیقی هم کار می‌کنیم. در واقع سعی می‌کنیم فرهنگ ایرانی را در آثارمان پیاده کنیم. مشتریان هم معمولا انتخاب نقش را به خود ما می‌سپارند و ما هم این نقش‌ها را به آنها معرفی می‌کنیم.

قلمزنی را از سن پایین آغاز کنید

آن‌طور که ساعی می‌گوید هنوز هم جوانان به قلمزنی رغبت زیادی دارند و وارد این کار و این هنر می‌شوند.وی اضافه می‌کند: کار قلمزنی را باید از سن پایین شروع کرد. مثلا از دوران راهنمایی و سنین -16 15 سالگی.من عکسی از پدرم دارم که در سن 8-7 سالگی مشغول به کار قلمزنی است و الان هم هستند کسانی که از سن پایین شروع می‌کنند.

اما بیشتر از سن 17-16 سالگی شروع می‌کنند. وی همچنین به قدیمی‌ترین قلمزن در قید حیات اصفهان هم اشاره کرده می‌گوید: استاد علاقه‌بندان با داشتن حدودا 90-80 سال سن قدیمی‌ترین استاد این حوزه هنری هستند. وی هنوز هم کار می‌کند اما بسیار کم.

پیشنهادهایی از آن سوی مرزها

ساعی می‌گوید از آن‌سوی مرزها پیشنهادهایی دارد. مثلا از سوییس از او خواسته‌اند که این هنر را روی ساعت کار کند: علاوه‌بر این یک دانشگاه هم از چین از من خواسته که این هنر را در آنجا تدریس کنم. آنها آثار ما را در نمایشگاه‌ها دیده‌اند و قدر این هنر را می‌دانند. اما خودمان هنوز متوجه اهمیت این هنرها نشده‌ایم.

مثلا در زمان کودکی من نمایشگاه‌های بسیار حرفه‌ای‌تری برگزار می‌کردیم. هر اثری را در نمایشگاه راه نمی‌داند اما امروز نمایشگاه‌ها تخصصی نیست و این مسئله آسیب زده و نام خوب این هنر را زیرسوال برده است. در واقع ما یک هنر فاخر را در یک ویترین فاخر معرفی نمی‌کنیم. روی برند هنری‌مان و تمایزهای کاری‌مان کار نمی‌کنیم و بلد نیستیم بازارها را تصاحب کنیم.

***

قلمزنی قدمتی به درازای تاریخ ایران دارد. قدیمی‌ترین آثار به جا مانده از این هنر مربوط به دوره هخامنشیان است که روی جام‌ها کار می‌شده است. تکنیک‌های به‌کار رفته روی این جام‌ها هنوز هم از پیشرفته‌ترین تکنیک‌ها است. علاوه‌بر ایران کشورهایی مانند اتریش و آلمان در حال حاضر بیشترین میزان اشتغال به این کار را دارند. به‌ویژه در اتریش که قلمزنی را روی اسلحه کار می‌کنند و قیمت یک اسلحه را به چند برابر می‌رسانند. مثلا اگر قیمت یک اسلحه ده‌هزار یورو باشد با کار قلمزنی قیمتش تا 150هزار یورو افزایش می‌یابد.