مجموعه داری در ایران سود یا تفنن؟

مجموعه‌داری اصطلاحی است که از طرفی هر کسی در موردش چیزی می‌داند و از طرفی اینقدر به اصطلاح سکرت است که در مواقع بسیاری هر کسی را به سکوت وا می‌دارد. پای صحبت اهلش که بنشینی، یک واژه دائما تکرار می‌شود: حرفه‌ای. افراد حرفه‌ای این کار. از طرفی دقیقا کسی نمی‌داند که چه چیزی ارزش مجموعه شدن دارد؟ آیا جمع‌آوری هر چیزی می‌تواند هر کسی را به یک کلکسیونر تبدیل کند. آیا هر مجموعه‌ای یک ثروت محسوب می‌شود؟ علاقه تا چه اندازه‌ای در جمع‌آوری اشیا و اسناد و... تاثیرگذار است.

افراد زیادی می‌گویند که مجموعه‌داری در ایران بیشتر یک ثروت معنوی است تا یک راه کسب درآمد و بیزینس و سرمایه‌گذاری. این افراد حتی نسل جوان را استثنا نمی‌کنند و لذت بردن را تنها دلیل جمع‌آوری بعضی از وسایل می‌دانند. اتومبیل، اسکناس، سکه، آبگینه، کبریت، تمبر، نسخه‌های خطی کتاب‌ها و هزاران چیز دیگر نمونه‌هایی هستند که تاکنون مجموعه شده‌اند. جمع‌آوری هر مجموعه نیاز به سرمایه متفاوتی دارد، به همین دلیل مجموعه‌داران به چند دسته اقتصادی تقسیم می‌شوند. مثلا کارخانه‌داری که ممکن است مجموعه اتومبیل‌های کلاسیک را جمع‌آوری کند. یعنی هزینه‌ای را که بابت این کار می‌پردازد اگر در کسب وکارش سرمایه‌گذاری کند، سود بسیار بیشتری نصیبش می‌شود. طبقه متوسط و طبقات دیگر هم به مجموعه کردن وسایل دیگر می‌پردازند.

ردپای دلالان در دنیای مجموعه‌داری ایران
اما از آنجایی که هیچ جای اقتصاد ایران نیست که به نوعی رد پای دلالان را نتوان پیدا کرد، در دنیای مجموعه‌داری ایران نیز این افراد حضور دارند و هر چند افراد مجموعه‌دار نگاهی پاک به این دنیا دارند، واسطه‌ها سود خود را می‌جویند و در این میان دفتر و دستکی هم به هم زده‌اند. این افراد کلکسیونر نیستند. مثلا به روستاها می‌روند و سینی‌های مسی و سایر ظروف قدیمی را پیدا می‌کنند و به افراد دارای مجموعه‌ای در این زمینه می‌فروشند و با دست به دست کردن‌شان سود عایدشان می‌شود. اما آن کسی که خریدار است به دنبال سودآوری نیست، بلکه به ارزشمند بودن آن می‌اندیشد.

مسائل مجموعه‌داری در ایران
به طور کلی مجموعه داری در ایران شامل تمبر، اسکناس، سکه، نسخه‌های دستنویس ادبی و سیاسی، کبریت و غیره است. سکه‌های دوران قاجار به این سمت چون قبل از این تاریخ جزو قاچاق و کالای زیرخاکی محسوب می‌شوند. ماشین به طیف خاص پولداری مربوط می‌شود. اما سکه و اسکناس را از طبقه متوسط هم دنبالش می‌روند.  اما مجموعه‌هایی که به ارث می‌رسند چه کسانی بعد از این افراد از آنها نگهداری می‌کنند؟ همه این افراد اگر هزینه جمع‌آوری مجموعه خود را صرف خرید زمین یا خانه می‌کردند، سرمایه ارزشمندتری از نظر پولی برای فرزندان خود به جا می‌گذاشتند.

جای خالی بورس و عدم ارزش‌گذاری مجموعه‌‌ها
در ایران بورس یا جای مشخصی برای ارائه و ارزشگذاری و خرید و فروش چنین مجموعه‌هایی وجود ندارد که بعد از مرگ افراد هم ماندگار بمانند و بتوان سرمایه‌ای محسوب‌شان کرد  و  خانواده‌ای را ساپورت پولی بکنند. البته بازارهای غیراستانداردی وجود دارد که معمولا مجموعه‌ها بدون ارزشگذاری واقعی و تنها از سر اضطرار و عدم اطلاع از ارزش واقعی چنین مجموعه‌هایی با قیمت‌های نازل فروخته می‌شوند و در واقع سرمایه‌ای عظیم چه از لحاظ فرهنگی و چه از لحاظ مالی از بین می‌رود. چهارراه استانبول، خیابان منوچهری از جمله بازارهای داد و ستد مجموعه‌ها هستند و چون افراد حاضر در آنجا خودشان فروشنده اند و نه مجموعه‌دار، بدون توجه به اهمیت این میراث ماندگار با قیمت نازلی حاضر به خریدشان هستند، چون به دنبال سود بیشتر می‌گردند، به ویژه کسانی که با اسکناس و سکه آشنایی ندارند ارزش این کالاها را درک نمی‌کنند. امروزه طمع ورزی‌های زیادی در این حوزه به چشم می‌خورد و به دنبال سود بیشتر هستند، نه حفظ یک سرمایه فرهنگی.
یکی از دلایل ایجاد این مشکلات هم این مسئله است که مجموعه‌ها معمولا ارزش مشخصی ندارند. یعنی نمی‌توان گفت که ارزش پولی آن چقدر است، چون هنوز متر و معیار استانداردی در این حوزه تعریف نشده است و همین امر میدان را برای جولان سودجویان فراخ گذاشته است. تعریفی هم اگر باشد فضای مجموعه‌داری آن را مشخص می‌کند. یک مجموعه بر اساس تعریفی که در بازار وجود دارد، ارزشمند شمرده می‌شود. یعنی هر مجموعه‌ای در مرکز توجه خرید و فروش واقع نمی‌شود و به نوعی این بازار است که روی مجموعه قیمت می‌گذارد و آن را قابل خرید و فروش می‌کند. بیشترین قیمتی که مجموعه‌ای فروخته شده است در ایران خیلی معلوم و مشخص نیست. یکی از دلایل عمده این امر هم این است که مجموعه‌داری در ایران هنوز یک کار پنهان است، به همین خاطر اطلاع دقیقی از قیمت مجموعه‌های خرید و فروش شده وجود ندارد. زیرا این کار در ایران جا نیفتاده و نگرانی این را دارند که مجموعه از آنها گرفته شود. درواقع مجموعه‌داری در ایران کار پنهانی است.

مجموعه داری و حفظ فرهنگ
دستنویس‌ها معمولا به موزه‌ها داده می‌شوند. مثلا موزه ملک جمع‌آوری شده توسط یک شخص مجموعه‌دار است. به همین دلیل مجموعه‌دارها در طول تاریخ از عوامل حفظ فرهنگ یک کشور بوده‌اند از جمله جمع‌کننده‌های دستنویس‌ها، اشیا، تمبرها و غیره. تمبرهای ایرانی داریم که مثلا تنها 10عدد از آنها در کل دنیا وجود دارد و این ارزشمند است. زیرا به ویژه تمبرها دارای بار فرهنگی هستند چون معمولا مناسبتی و با تصاویر خاص بر اساس روابط خاص چاپ می‌شوند. مثلا به مناسبت ورود رییس جمهور کشوری به ایران و غیره. بنابر این کسی که این تمبرها را جمع آوری کرده امری فرهنگی را دنبال کرده است.

هزینه‌های مجموعه‌داری
مـجموعه‌داری هزینه‌های نگهداری دارد و بسته به خود مجموعه هزینه‌ها مشخص می‌شود. مثلا دستنوشته‌ها حتما باید اسیدزدایی و در جایی مطمئن و دور از رطوبت و آسیب‌های احتمالی نگهداری شوند که ایجاد چنین فضایی هزینه‌هایی را به دنبال دارد یا اسکناس‌هایی که باید تعمیر شود. تعمیرکننده‌های اسکناس افراد خاصی هستند که دستمزدهایی هم می‌گیرند. البته هزینه اصلی مربوط به جمع‌آوری مجموعه است. از طرفی وسایل بزرگ‌تری مانند موتور و ماشین و غیره احتیاج به فضا و نگهداری بسیار بیشتری دارد.

تفاوت مجموعه‌داری در ایران و جهان
بین مجموعه‌داری در ایران و سایر کشورها تفاوت‌هایی وجود دارد. مثلا در ایران ارزش اسکناس به جفت بودن آن است. یعنی شماره سری آنها پشت سر هم است. در سطح جهان این گونه نیست و اسکناس تک هم ارزشمند است. یعنی مثلا شماره اسکناسی 84 باشد و بعدی آن هم که 85 هم است وجود داشته باشد یا قبلی آن که 83 است. یا مثلا تمبر در خارج از ایران به صورت تک است ولی در ایران بلوکی است یعنی 4تایی. این تعریف از قدیم بوده و بر اساس قاعده خاصی هم نیست و جامعه کلکسیون‌ها این تعریف‌ها را ایجاد کرده است.

نخستین اسکناس‌های ایرانی
اولین اسکناسی که در ایران وارد بازار شده است مربوط به دوره ناصرالدین شاه است. هر چند می‌گویند دوره فتحعلی شاه هم بوده است اما قدیمی‌ترین اسکناسی که در این حوزه مجموعه شده است از دوره ناصری است. در زمان ناصرالدین شاه اسکناس رواج یافت و مردم به دلیل اینکه پاره می‌شد از آن استقبال نکردند و دوباره به سکه روی آوردند.
به همین دلیل در دوره مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمد شاه اسکناس نداریم و سکه داریم. از دوره پهلوی اول دوباره اسکناس داریم، بنابراین گران‌ترین اسکناس‌ها مربوط به دوره ناصرالدین شاه است. البته اسکناس‌هایی هم داریم که شاید از اسکناس‌های دوره ناصری هم گران‌تر و متعلق به دهه 50 شمسی هم باشند.