عبور قطار، از روی پل تحریم‌ها

آینده صنعت حمل‌و‌نقل کشور؛ این تعبیری است که بسیاری از کارشناسان از آن برای توصیف راه‌آهن استفاده می‌کنند، به روزترین صنعت حمل‌و‌نقل عمومی جهان که هرچه می‌گذرد اهمیت آن در حفظ منابع اعتباری کشورهای مختلف و البته امنیت آن فزونی می‌گیرد. این نعمت بزرگ که از عمرش در ایران نزدیک به یک قرن می‌گذرد هنوز نتوانسته جایگاه حقیقی خود را در کنار دیگر وسایل حمل‌و‌نقل پیدا کند. ترافیک چند کیلومتری خودروهای سواری، بازار سیاه بلیت اتوبوس و چند برابر شدن قیمت بلیت هواپیما در روزهای پیک سفری نوروز، در شرایطی که ظرفیت 2میلیون نفری قطارهای مسافری تا روزهای آخر تعطیلات عید هنوز در بسیاری از مسیرها کوپه خالی را نشان می‌داد، نشان از آن دارد که هنوز قطار در ایران به‌عنوان اولویت سفری ایرانی‌ها جایگاهی ندارد.

در عرصه بار نیز وضعیت شبیه مسافرت است. با وجود تمام اقدامات صورت گرفته در سال‌های گذشته برای افزایش نفوذ راه‌آهن در مسیرهای ترانزیتی و جلب نظر صاحبان بار برای جایگزین کردن آن با جاده، هنوز بیش از 90 درصد از حجم تجارت کشور از طریق خودروهای باری انجام می‌شود و این یعنی قطار جز در چند مسیر خاص هیچ کارایی در این حوزه پیدا نکرده است. هرچند فرهنگ مسافرتی مردم ایران و البته اطمینان صاحبان بار به حمل‌و‌نقل جاده‌ای را می‌توان دو عامل تأثیر‌گذار در این عرصه دانست اما قطعاً محدودیت دسترسی به راه‌آهن در نقاط مختلف کشور و نیاز به استفاده از فناوری‌های نوین رقابت‌پذیر در آن مسئله‌ای غیر‌قابل فراموشی است.

نیاز به نوسازی خط‌های آهن قدیمی، برقی‌سازی و دو خطه‌سازی خطوط، راه‌اندازی قطارهای سریع‌السیر و قطارهای حومه‌ای تنها چند سرفصل اصلی از برنامه‌های ریلی در ایران است که در برنامه‌های جزئی به ده‌ها طرح و برنامه کوچک و بزرگ تبدیل می‌شود. جدا از آن هنوز 11 استان کشور نیز هستند که نعمت راه‌آهن به آنها نرسیده و حتی در مراکز استان‌های آنها هنوز صدای سوت قطار نپیچیده است. این طرح‌های گسترده، مدیرعامل شرکت راه‌آهن را بر آن داشته که رسماً اعلام کند حتی اگر 30 سال کلنگ‌زنی در این عرصه متوقف شود نیز با بودجه فعلی نمی‌توان به تکمیل شدن تمام پروژه‌ها امید داشت.

این محدودیت اعتباری هرچند بناست با وام‌های صندوق توسعه ملی جبران شود اما قطعاً نیاز به تکنولوژی و فناوری‌هایی دارد که جز با مشارکت خارجی حل نخواهد شد. موضوعی که کنار رفتن تحریم‌ها و بازگشت خارجی‌ها به عرصه ریلی ایران را برای این صنعت بسیار مهم کرده و کارشناسان را بر آن داشته در افق لغو تحریم روزهای خوشی را برای این صنعت تصور کنند هرچند نبود برنامه‌ریزی‌های لازم در گذشته قدری این خوش‌بینی را دست به عصا کرده است.

اول برنامه‌ریزی جامع، بعد خوش‌بینی

عضو کمیسیون عمران مجلس معتقد است در شرایطی که کشور هنوز یک طرح جامع حمل‌و‌نقل نداشته و در سطح کلان یک استراتژی ثابت برای حرکات بعدی ندارد، این خطر وجود دارد که حتی فضای پس از تحریم نیز نتواند گره از کار باز کند. علیرضا خسروی در گفت‌وگو با «فرصت امروز» تصریح کرد: امروز کشورهای پیشرفته دنیا برنامه‌های جامعی برای حمل‌و‌نقل خود دارند که در آن تک‌تک حرکات‌شان از امروز تا سال‌های بعد ثبت شده است اما در کشور ما با وجود تاکیدات قوانین بالادستی تاکنون چنین قانونی نهایی نشده و این موضوع حتی برنامه‌ریزی برای دوران پس از لغو تحریم‌ها را نیز با مشکل مواجه کرده است.

به گفته وی نرسیدن راه‌آهن به چند استان کشور در شرایطی که این موضوع در قانون پنجم توسعه مورد تصریح قرار گرفته خود دلیلی است بر این مدعا که اگر هرکس بخواهد برمبنای تشخیص خود عمل کرده و برنامه‌های جداگانه تعریف کند قطعاً بسیاری از طرح‌ها روی زمین خواهد ماند. این نماینده مجلس بر لزوم استفاده بهینه از زمان پس از لغو تحریم‌ها اشاره کرد و گفت: قطعاً استفاده از توان تکنولوژی‌های روز برای ما مهم و حیاتی است اما آنچه بیش از تحریم مهم است لزوم طراحی یک نقشه راه‌ دقیق و طولانی‌مدت است تا از سرمایه‌های پولی و انسانی نهایت استفاده صورت گیرد. این نگرانی در بین فعالان عرصه راه‌آهن نیز به چشم می‌خورد.

محمد سعیدی، سرپرست سابق شرکت ایریکو در گفت‌وگو با «فرصت امروز» از لزوم طراحی یک نقشه برای استفاده شرکت‌های حمل‌و‌نقل ریلی گفت و تصریح کرد: در شرایطی که بسیاری از شرکت‌های داخلی در سال‌های گذشته اعلام کرده‌اند توان تأمین نیاز واگنی کشور را دارند و فضای کافی برای تولید کیفی آنها در کشور وجود دارد اما همچنان بسیاری از شرکت‌های حمل‌و‌نقل داخلی ترجیح می‌دهند نیاز خود را از خارج تأمین کنند. وی ادامه داد: این رویکرد غلط نه‌تنها هزینه‌های زیادی را روی دوش کشور می‌گذارد بلکه به تعطیلی بخش زیادی از واحدهای صنعتی نیز انجامیده است.

سعیدی با اشاره به نفع مسلم لغو تحریم‌ها برای ایران اظهار کرد: این باز شدن فضا باید با انتقال به تکنولوژی و البته آموزش آن در ایران همراه شود. شرکت‌های داخلی توان بالایی دارند و با لغو تحریم‌ها می‌توان به آنها کمک کرد به فناوری‌های نوین مجهز شوند. البته این در صورتی خواهد بود که شرکت‌های حمل‌و‌نقل ریلی در چارچوب برنامه‌ای قطعی در راستای اهداف اقتصادی کشور حرکت کنند.

این صحبت‌ها بیش از آنکه یک تحلیل بر آینده باشد، یک زنگ خطر است تا درصورت کنار رفتن تحریم‌ها اعتبارات آزاد شده و بازارهای خارجی در راستای اهداف بلندمدت کشور به کار رود؛ بازارهایی که قطعاً با آمدنشان روزگار راه‌آهن کشور دگرگون می‌شود.