سرنوشت ماشه

با وجود مخالفت جهانی با اقدام آمریكا در مورد مكانیسم ماشه، امروز یكشنبه بیستم سپتامبر، موعد درخواست واشنگتن برای بازگرداندن خودبه خودی تحریم های ایران در شورای امنیت است. آنچه به اصطلاح، مکانیسم ماشه در برجام نامیده می‎ شود و از چند هفته قبل آمریکا به عنوان عضو خودخوانده برجام به ادعای نقض تعهدات برجامی ایران، رایزنی سیاسی گسترده‎ ای را برای بازگشت تحریم ‎های پیشین شورای امنیت علیه کشورمان آغاز کرده است.

اگرچه حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران هفته قبل نتیجه این كارزار آمریکا را پیروزی ایران تلقی كرده و پیشاپیش آن را به مردم ایران تبریك گفته است، اما ناظران زیادی هنوز چشم به جلسه یکشنبه شورای امنیت دوخته‎اند و منتظرند تا ببینند آیا آنطور که واشنگتن می‎ گوید، ماشه برجام چکانده می ‎شود و آيا قطعنامه های پيشين شورای امنيت از روز شنبه به وقت ايالات متحده و از بامداد يكشنبه به وقت ايران مجددا بازمي گردند؟! ايران و جامعه جهاني در پاسخ به این سوال مي گويند خير، اما ايالات متحده به تنهایی مي گويد بله.

این پاسخ متناقض به سردرگمی افکار عمومی در چند هفته اخیر منجر شده و آنها که خبرهای سیاسی را در روزهای گذشته دنبال می ‎کنند از تناقض خبری سرگیجه گرفته اند. البته تنها علاقه ‎مندان سیاست خارجی و کارشناسان علوم سیاسی به جلسه شورای امنیت سازمان ملل چشم ندوخته اند بلکه با قطعیت می ‎توان گفت امروز تمام نگاه‎ ها در اقتصاد ایران به دنبال نتیجه کارزار یکشنبه است، به ویژه بازارها در این هفته همگی مترصد و چشم‎ انتظار این بزنگاه سیاسی هستند؛ از بازار ارز و سکه گرفته که قیمت‎ ها در آن تا دلار ۲۷ هزار تومانی و سکه ۱۳ میلیونی در این روزها اوج گرفته و همینطور بازار سهام که پس از اصلاح سنگین یک ماه و نیم اخیر تازه یک هفته ای است که جان دوباره ‎ای گرفته و با بازدهی ۹.۵ درصدی در هفته ای که گذشت، بهترین هفته دو ماه گذشته بورس را پشت سر گذاشت.

آنچه بین ایران و آمریکا در برجام گذشت

شورای امنیت امروز بیستم سپتامبر (30 شهریور) در آستانه تولد 70 سالگی‎اش روزی تاریخی را در دل منازعه‎ ای سیاسی و حقوقی پیش روی خود می ‎بیند. باز هم پای تقابل ایران و آمریکا در میان است و آنچه اختلاف دیرینه سیاسی میان این دو کشور را به صحنه مهم ‎ترین نهاد سازمان ملل کشانده، توافقی است که شکافی عمیق را در بدنه شوراي امنيت ایجاد کرده و آمریکا در یک سوی آن و باقی کشورهای جهان در سوی دیگر آن ایستاده‎ اند.

با اینکه از همان ابتدای طرح مکانیسم ماشه از سوی آمریکا به عنوان عضو خارج شده از برجام، سایر طرف‎ های برجام از ایران و روسیه گرفته تا چین و تروئیکای اروپایی اعلام کردند که واشنگتن واجد شرایط حقوقی اعمال مکانیسم ماشه نیست و از آنجا که دو سال پیش از معاهده برجام به صورت یکطرفه خارج شده، نمی‎ تواند به عنوان یك عضو قطعنامه 2231 همچنان در این توافق حاضر باشد و به ادعای نقض تعهدات برجامی ایران خواستار مکانیسم ماشه و بازگرداندن خودبه‎ خودی تحریم ‎ها علیه ایران باشد!

این در حالی است که تلاش پیشین آمریکا برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران در شورای امنیت چندی پیش به شکست انجامید و با گذشت نزدیک به یک ماه از آن رویداد، واشنگتن بار دیگر کارزاری سیاسی را علیه ایران در صحنه جهانی به راه انداخته است. محدوديت هاي تسليحاتي ايران طبق مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ شوراي امنيت از روز ۱۸ اكتبر ۲۰۲۰ منقضي خواهند شد و هرچند تلاش آمريكا براي جلوگيري از انقضاي این تحریم راه به جایی نبرد و پيش نويس قطعنامه آمريكا روز ۲۵ مرداد با ۱۱ رأي ممتنع، ۲ رأي موافق (آمريكا و جمهوري دومينيكن) و ۲ رأي مخالف (روسيه و چين) رد شد، اما حالا در منازعه ‎ای دیگر واشنگتن به ادعای نقض تعهدات برجامی ایران خواستار اعمال مکانیسم ماشه در توافق برجام شده است.

در همین حال، چهار منبع آگاه به رویترز گفته اند که رئیس جمهوری آمریکا قصد دارد دستوری اجرایی صادر کند که برمبنای آن هر کسی که تحریم تسلیحاتی ایران را نقض کند، مجازات خواهد شد. خبرگزاری رویترز در گزارش ویژه خود به نقل از چهار منبع آگاه از جمله یک دیپلمات اروپایی (که نامش منتشر نشده)، نوشته است که دونالد ترامپ دستوری را صادر خواهد کرد که براساس آن هر شخص یا شرکتی که از تحریم های تسلیحاتی آمریکا علیه ایران سر باز زند، هدف تحریم های ثانویه قرار خواهد گرفت و از دسترسی به بازار آمریکا محروم خواهد شد.

رویترز نوشته است که این دستور اجرایی جدید احتمالا در چند روز آینده صادر خواهد شد. البته هنوز هیچ یک از مقام های کاخ سفید درباره این خبر اظهارنظری نکرده اند. دلیل احتمالی این اقدام آمریکا، لغو قریب الوقوع تحریم های تسلیحاتی سازمان ملل متحد علیه ایران و هشدار به بازیگران خارجی است که در صورت مبادلات تسلیحاتی با ایران، نهایتا با تحریم های ایالات متحده روبه رو خواهند شد.

آیا ماشه برجام در شورای امنیت چکانده می شود؟

طبق توافق هسته ای سال ۲۰۱۵ ایران با بریتانیا، چین، فرانسه، آلمان، روسیه و آمریکا موسوم به برجام، تحریم های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران باید 18 اکتبر (27 مهر) کمی قبل از انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سوم نوامبر (13 آبان) لغو شوند. قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، مبنای قانونی بین المللی برای اجرای برجام است و آمریکا براساس یکی از بندهای همین قطعنامه می خواهد مکانیسم ماشه را فعال کند و تحریم تسلیحاتی علیه ایران را تمدید نماید، در حالی که در 2 مه ۲۰۱۸ (18 اردیبهشت 1397) به صورت یکطرفه از توافق هسته ای با ایران خارج شده است.

مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا سی ام مرداد ماه شکایت نامه آمریکا علیه ایران را به رئیس شورای امنیت سازمان ملل تسلیم کرد. آمریکا در این شکایت نامه، ایران را به عدم پایبندی به توافق هسته ای متهم کرده است. به این ترتیب و براساس متن برجام، روند ۳۰ روزه ای آغاز شد که ممکن است به بازگشت تحریم های بین المللی سازمان ملل علیه ایران بینجامد. این روند در نخستین ساعت روز یکشنبه ۳۰ شهریور (20 سپتامبر به وقت گرینوویچ) به پایان می رسد و شورای امنیت در مورد آن تصمیم خواهد گرفت.

البته طرف های دیگر برجام و همینطور اغلب اعضای شورای امنیت سازمان ملل اعلام کرده اند که تصمیم آمریکا هیچ تأثیر حقوقی ندارد و در نتیجه واشنگتن نمی ‎تواند تحریم های تسلیحاتی ایران را تمدید کند. یکی از چهار منبع آگاه در این باره به رویترز گفته است: «دستور اجرایی جدید ترامپ نشان می دهد که ایالات متحده به رغم عدم موفقیت در به دست آوردن «حمایت سریع» شورای امنیت سازمان ملل، از اقدام خود منصرف نخواهد شد.» همچنین منبع دیگر رویترز که یک دیپلمات اروپایی است، می گوید: «دستور اجرایی جدید دونالد ترامپ این ادعای واشنگتن مبنی بر تمدید تحریم تسلیحاتی سازمان ملل پس از ماه اکتبر را با اعمال اختیارات ثانویه رئیس جمهوری برای تحریم تسلیحاتی ایران به اجرا می گذارد.»

داگ جاکوبسن، یک وکیل صادرات و آشنا به مسائل تحریم نیز می گوید: «دستور اجرایی جدید ترامپ بیشتر می تواند نمادین باشد تا عملی، زیرا بسیاری از شرکت ها و اشخاص ایرانی پیش از این تحت تحریم های ثانویه قرار گرفته اند.» تحریم ثانویه مجازاتی است که در آن یک کشور می ‎تواند کشور دوم را به دلیل تجارت با کشور سوم مجازات کرده و از دسترسی به بازار خود محروم نماید؛ ابزار ویژه ای که آمریکای ترامپ به دلیل قدرت اقتصادی خود در چند سال گذشته به تناوب از آن بهره برده است. به گفته جاکوبسن، «این دستور اجرایی، پیامی خاص است که ایالات متحده از اینکه طرف های دیگر برجام با تحریم های سریع تسلیحاتی موافقت نکرده اند، ناراضی است.»

در نیمه شب یکشنبه اتفاق خواهد افتاد

در این میان، کمیسیون مشترک برجام به عنوان نهادی که مسئولیت اجرای توافق هسته ای را برعهده دارد، روز یازدهم شهریور (یکم سپتامبر) با حضور نمایندگان ایران، بریتانیا، فرانسه، آلمان، روسیه و چین در بیانیه پایانی اجلاس خود در وین اعلام کرد که آمریکا به شکل یک جانبه از توافق برجام خارج شده و در هیچ یک از فعالیت های مربوط به برجام شرکت نداشته و با توجه به شکایت نامه ای که شورای امنیت سازمان ملل تسلیم کرده، نمی تواند مکانیسم «ماشه» را فعال نماید. همچنین وزیران خارجه تروئیکای اروپایی روز 21 شهریور (11 سپتامبر) در شهر لندن توافق کردند که با اقدام آمریکا برای فعال کردن مکانیسم ماشه مقابله کنند و خواهان رویکرد مشترک برای حفظ توافق هسته ای با ایران شوند.

با این حال، الیوت آبرامز، نماینده ویژه ایالات متحده در امور ایران و ونزوئلا که به تازگی جانشین برایان هوک شده، از بازگشت تحریم ها علیه ایران در نیمه شب یکشنبه ۳۰ شهریور خبر داده و گفته است که تحریم های تسلیحاتی به طور نامحدود اعمال خواهند شد.

پس از آنکه آمریکا در اردیبهشت سال 97 از برجام خارج شد، ایران واکنش خاصی نشان نداد. تنها یك سال بعد از خروج آمریكا از برجام و در واكنش به انجام نشدن تعهدات از سوی اروپایی ها، تعهدات هسته ای خود مندرج در برجام را گام به گام كاهش داد و از دی ماه گذشته تمام تعهدات هسته ای مندرج در برجام را كنار گذاشته است. طبق توافق وین، ایران در مقابل تعهدات هسته ای و كاهش ذخایر اورانیوم و بازدید از سایت های هسته ای طبق پادمان، باید از مزایای لغو تحریم های هسته ای و تحریم های سازمان ملل و اتحادیه اروپا بهره مند می شد، اما خروج آمریكا از برجام، تمام معادلات را برهم زد و ایران را به واكنش واداشت.

در همین حال، ایران در چند ماه گذشته زیر فشار آژانس انرژی اتمی برای بازدید از دو مرکز خود بوده و چه‎بسا گزارش منفی این نهاد می توانست تأثیر منفی بر تصمیم شورای امنیت بگذارد. در نتیجه رؤسای سازمان انرژی اتمی ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی چندی پیش مذاكراتی در تهران انجام دادند و به توافقی درباره بازدید از این مراكز دست یافتند. این توافق مورد استقبال آژانس و طرف‎های حاضر در برجام قرار گرفت و ایران نیز از زیر فشار روانی خارج شد. حالا همه چشم‎ها به نیمه شب یکشنبه و جلسه شورای امنیت سازمان ملل دوخته شده است؛ آیا ماشه برجام چکانده می شود، یا یكی از میوه های برجام (لغو تحریم تسلیحاتی ایران) به بار می نشیند؟

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com