سایه رانت دولتی در بورس فرآورده‌های نفتی

فعالان بخش‌خصوصی از بورس کالا انتظار شفافیت قیمت و ممانعت از ایجاد رانت دارد اما به دلیل ساختار دولتی در اقتصاد هر نهادی تمایل دارد که رانت عرضه محصول را در اختیار داشته باشد از این رو با وجود تولید مازاد فرآورده‌های نفتی، امید برای افزایش صادرات این کالاها دور از انتظار است زیرا توسعه صادرات به فضای شفاف معاملات نیاز دارد؛ فضایی که در بورس کالا حاکم نیست. براساس اطلاعات موجود، هم‌اکنون 9زیرگروه اصلی از محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی در شرکت بورس کالای ایران عرضه می‌شود که با توافقات صورت گرفته میان شرکت ملی نفت با سازمان بورس نفت‌کوره نیز وارد بورس شد البته در آینده نه‌چندان دور با توجه به افزایش صادرات نفت گاز این کالا نیز در بورس عرضه خواهد شد.

اما در این میان بارها فعالان بخش‌خصوصی از وضعیت عرضه محصولات فرآورده‌های نفتی در بورس کالا گله‌مند بودند و این موضوع را بارها از تریبون‌های مختلف اعلام کرده‌اند. این نارضایتی در بخش محصولات پتروشیمی برای صنایع پایین‌دستی در مقایسه با سایر محصولات بارزتر است. با این حال با توجه به فلسفه عرضه محصولات در بورس با هدف شفاف‌سازی نیاز است بررسی شود که آیا بورس توانسته به این هدف دست یابد؟

سیدحمید حسینی، عضو هیات‌مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی در این باره به «فرصت امروز» می‌گوید: «در حال حاضر با مازاد فرآورده‌های نفتی مواجه هستیم در شرایط کنونی ‌صادرات این فرآورده‌ها امری ضروری است از این‌رو باید بازارهای داخلی و خارجی را به بورس سوق دهیم تا در مکانیزم شفاف، معاملات صورت گیرد، البته لازم است بورس سازوکار خود را تغییر دهد.»

وی با انتقاد از رویه حاکم در بورس، می‌افزاید: «متاسفانه در بورس تنها شاهد خریدوفروش کالا هستیم و عدالت برقرار نیست. برای بورس تنها مسئله‌ای که اهمیت دارد این است که ‌سهم خود را از معاملات دریافت ‌کند و کمتر شفاف‌سازی صورت می‌گیرد. این فضا نمی‌تواند رقابت‌زا باشد زیرا بورس رویه مناسبی ندارد و تنها به شرکت خریدوفروش تبدیل شده است؛ این فضای ایجاد شده به بازار لطمه می‌زند.»

به گفته این فعال بخش‌خصوصی اگر رویه معاملات بورس به شیوه کنونی ادامه یابد، در آینده نزدیک محصولاتی که در بورس عرضه می‌شود در خارج از بورس خریدوفروش خواهد شد زیرا بورس وظیفه خود را به‌خوبی انجام نمی‌دهد.

تـــاجـــران و فعــالان بخــش‌خصوصی مـــاهیت شفاف‌سازی را برای بورس مثبت ارزیابی می‌کند اما ساختار اقتصاد دولتی فرآیند را به سمتی رهنمون می‌سازد که ناخواسته فضای مبهم و غیرشفاف در بورس ایجاد می‌شود. حسن تاجیکی، کارشناس حوزه پخش و پالایش و فعال بخش‌خصوصی در این باره به «فرصت امروز» می‌گوید: «وقتی محصولی در بورس عرضه می‌شود قیمت آن تعیین شده و مشخص است و خریدار داخلی و خارجی می‌داند که محصول مورد نیاز با چه کیفیت و نرخی عرضه و معامله خواهد شد همچنین نحوه پرداخت نیز کاملا مشخص است و این فرآیند به شفاف‌سازی کمک می‌کند. در حقیقت اگر فرآیند به‌صورت عادی طی شود، بورس کالا به بهترین نحو فعال است اما نکته اینجاست که گاهی خریداران محصول مورد نیاز خود را با قیمت نازل‌تر از بورس تهیه می‌کنند.»

وی در تشریح این مسئله می‌گوید: «نمونه ملموس و عینی این مسئله را خریداران قیر تجربه می‌کنند، بسیاری از فعالان در این حوزه بارها از این مسئله شکایت کرده‌اند که فروشندگان عمده و اصلی محصول موجود در بازار را به‌صورت آزاد و ارزان‌تر به عده‌ای خریدار می‌فروشند. در این فضا چه انتظاری از بورس و شفاف‌سازی می‌توان داشت؟»

با استناد به گفته‌های تاجیکی و روند اعتراض‌آمیز خریداران محصولات پتروشیمی به‌خصوص در بخش موادشیمیایی می‌توان گفت که بورس کالا درباره فرآورده‌های نفتی، موفقیت‌آمیز عمل نکرده و در آینده نزدیک با توجه به اعلام مسئولان وزارت نفت مبنی بر تولید مازاد در فرآورده‌های نفتی، فضای بورس غیرشفاف را شاهد خواهیم بود.

اما در این باره ارشاد کوششی، کارشناس بورس با اشاره به اینکه بورس کالا با هدف شفاف‌سازی در معاملات فعالیت می‌کند، به «فرصت‌امروز» می‌گوید: «هر محصولی که توانایی عرضه استاندارد را دارد در بورس کالا معامله می‌شود تا خریدوفروش شفاف باشد. در تمام دنیا بورس کالا منجر به شفاف‌سازی معاملات می‌شود اما در کشور ما بورس کالا با نقاط ضعفی مواجه است.»

وی با اشاره به اینکه ساختار اقتصادی کشور ما دولتی است و اگر نهادهای دولتی با بورس هماهنگ نشوند، مشکلات زیادی از جمله ایجاد رانت به وجود می‌آید، اعلام می‌کند: «متاسفانه امروز شاهد هستیم که تمامی محصولات شرکت‌ها در بورس عرضه نمی‌شود و بخشی از آن در خارج از بورس و توسط شرکت‌ها فروش و معامله می‌شود. این درحالی‌است که وقتی محصولی به بورس راه پیدا می‌کند، تنها محل عرضه و فروش آن باید بورس باشد‌. اما نکته دیگر قیمت محصول است، قیمت اعلام شده در بورس کالا گاهی گران‌تر از محصولی است که در خارج بورس توسط شرکت‌ها عرضه می‌شود.»

به گفته مدیر سرمایه‌گذاری صندوق بانک اقتصاد نوین، نهادهای دولتی با بورس رابطه دوسویه ندارند زیرا روند توزیع محصولات عرضه شده به‌صورت رانت است. در اقتصاد دولتی هر نهادی تمایل دارد که رانت عرضه محصول را در اختیار داشته باشد از این‌رو براساس گفته وزیر صنعت، معدن و تجارت می‌توان پیش‌بینی کرد در صورت تداوم روند کنونی بورس کالا، محصول توسط تولیدکننده خارج از بورس عرضه شود.