توریست نیاید، این هنر هم می‌میرد

خیابان سعدی را که پایین‌ می‌روم، می‌رسم به کوچه‌ای که در نگاه اول بن‌بست به نظر می‌رسد اما در انتها پیچ و واپیچ‌هایی می‌خورد و در طبقه دوم یکی از آپارتمان‌ها به دفتر چهارگوش و ساده هنرمند نگارگری وارد می‌شوم که نوای موسیقی سنتی را چاشنی چهره آرام و محیط دلنشین کارش کرده است. قاب عکسی از استاد شجریان، سه‌تاری و بربطی و یک دست مبل با طرح پلنگی، چند صندوقچه و تصاویری بر دیوار؛ اینها اجزای یک محیط هنری هستند که هنرمندش گاه 30ساعت مداوم در آن کار می‌کند و گذشت زمان را هم نمی‌فهمد. چای به دست وارد می‌شود و اینقدر تن صدایش آرام است که مجبور می‌شوم بگویم صدای موسیقی را بسته و خودش هم نزدیک‌تر بیاید تا از زیر و بم کسب وکار هنری‌اش بگوید.

***

در این دوره و زمانه اندروایی که ما در آن زندگی می‌کنیم اینکه کسی پایه درآمدزایی زندگی‌اش را براساس هنر و خلق اثر هنری قرار بدهد، ریسک زیادی کرده است چون حال و هوای روزگار کنونی ما هم همان داستان‌هزار سال پیش را دارد. همان‌طور که‌هزار سال پیش استاد فردوسی گفته است: هنر خوار شد، جادوی ارجمند / نهان راستی، آشکارا گزند.

از طرفی روزی چند کیلو سرب هوای تهران را قورت دادن و بعد با نوای تار و سه‌تار و بربط نگارگری کردن و نقاشی لاکی انجام دادن هم قدرت ذهنی بالایی می‌خواهد. کاری که خسروی عاشقانه دوستش دارد و چندین بار لابه‌لای حرف‌هایش از عشقش به‌کارش می‌گوید. کاری که بیش از 20سال در آن تجربه دارد: از سال 72 شروع کرده‌ام. با نگارگری و در ادامه هم نقاشی لاکی انجام داده‌ام. نگارگری را روی کاغذ و سطوحی مانند دیوار و چوب انجام می‌دهیم.

دقیقا چه می‌کند

منظور از کار لاکی یعنی نقاشی که انجام شود، رویش پوششی قرار می‌دهند که لاکی و لاکی روغنی است تا نقاشی آسیب نبیند. اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفویه این هنر شکل می‌گیرد. هنری که می‌خواهد نگهبانی باشد برای هنر نگارگری و نقاشی. تجلید یا همان جلد کردن کتاب‌ها و غیره هم به خاطر حفظ‌شان از آسیب‌دیدگی انجام می‌شده است. رواج بیشتر این هنر در این دوره مرهون واردات خمیر کاغذ به ایران از اروپا و بعدها ساختش است. بنابراین به جای جلد چرمی، جلد کاغذی به کار می‌برند و برای هنری‌کردن‌شان روی‌شان را نقاشی می‌کنند. برای جلوگیری از آسیب دیدن آن روی‌شان را با روغن کمان می‌زدند و کم‌کم هنر لاکی فراگیر می‌شود. به این هنر آقامیرکی هم می‌گویند و مشهور است کسی به همین نام مبدع این روش بوده است.

خسروی در ادامه اضافه می‌کند که نگارگری شکل‌های مختلفی دارد، یعنی هم کار لاکی است یعنی وقتی نقاشی انجام شد، پوشش رویش می‌آید که آسیب نبیند و راحت بتوان آن را جا به جا کرد که به این می‌گویند لاکی روغنی و از اواخر دوره تیموری و اوایل صفویه شکل می‌گیرد و تا قبل از دوره صفویه و دوره تیموری تجلید کتاب‌ها یعنی جلد کردنش، صحافی با جلدهای چرمی انجام می‌شد. در واقع پایه شغل نقاشی لاکی بیشتر براساس جلد کتاب‌ها و قلمدان‌ها نهاده شده است. قلمدان‌ها را تا قبل از دوره صفوی از برنج و فولاد می‌ساخته‌اند و بعد از آشنایی با خمیر کاغذ، قلمدان‌هایی با خمیرکاغذ می‌سازند. صندوقچه و قاب آینه هم در حوزه کارهای لاکی انجام شده است. قدیمی‌ترین کارها مربوط به دوره تیموری است و در تهران موزه ملک آثار لاکی بسیاری دارد.

هزینه‌های آموزش نگارگری

ابتدا پیش استاد علی‌جان‌پور نگارگری را تمرین کرده در فرهنگسرای ارسباران و نزد استاد تاکستانی هم مشق گرفته است. خسروی هم در جواب سوالی در مورد هزینه‌های یادگیری این هنر می‌گوید: هزینه زیادی ندارد. حداقل برای خرید وسایل مورد نیاز هزینه‌ای آنچنانی لازم نیست. تنها هزینه مربوط به کلاس‌های آموزشی است. کلاس‌های گروهی داریم و جلسات خصوصی. گاه هنرجو را می‌برند و می‌آورند. مثلا هر جلسه چند خط به او یاد می‌دهند. کلاس‌های آموزشی معمولی هر جلسه بین 50 تا 60هزار تومان است اما کلاس‌های خصوصی جلسه‌ای بین 100هزار تا 300هزار تومان است. نوع تدریس استاد و استعداد هنرجو هم موثر است. اما به هر حال مبانی را بین دو تا سه سال می‌توان یاد گرفت. در کلاس‌های نگارگری سبک‌ها را آموزش نمی‌دهند. تنها تکنیک‌های نگارگری را آموزش می‌دهند.

هزینه‌های لاکی‌سازی

خسروی هزینه‌های ساخت یک اثر لاکی را زیاد نمی‌داند: هزینه‌ آنچنانی ندارد و مهم‌ترین هزینه همان زمان است. مثلا صندوقچه‌ای که سه‌ماه رویش کار می‌شود، 25میلیون تومان قیمت واقعی‌اش است اما در نهایت 15میلیون تومان به فروش می‌رسد. چنین کاری حدود 400 تا 500‌هزار تومان هزینه اولیه‌ برایش صرف می‌شود. قلم‌مو و کاغذ هم دیگر وسایل مورد نیاز است اما مهم تجربه و استعداد و هنر است که این اثر هنری را ایجاد می‌کند. خسروی معتقد است که هنرهای سنتی ایرانی خیلی ارزان خریدوفروش می‌شوند: در همین حراجی‌های تهران کارهای مدرنی عرضه می‌شود که تا 100میلیون به‌فروش می‌رسند و ما که خودمان تکنیک‌ها را می‌دانیم، به راحتی متوجه می‌شویم که زمان زیادی هم برای کارهایی از این دست صرف نشده است. اما در مقابل اگر کارهای ما مثلا 20میلیون تومان قیمت‌گذاری شوند، می‌گویند این همه هزینه بابت چه چیزی باید پرداخت شود!

خسروی به روی دیگر بازار کالاهای هنری از این دست هم اشاره می‌کند و می‌گوید: حرف اول را در بازار دلال‌ها می‌زنند. آنها قیمت‌های غیرواقعی بر آثار می‌گذارند و تعیین‌کننده هستند. این نکته را هم باید اضافه کنم که مشتریانی هم هستند که نگارگری سنتی ایرانی را دوست ندارند و حتی از آن متنفر هستند و حتی گاه آن را پیش‌پا افتاده‌ می‌دانند. اما اینکه او به‌عنوان یک هنرمند چقدر معتقد به روزآوری در این هنر است، سوالی است که اینچنین جواب می‌دهد: مضمون‌ نقاشی‌ها می‌تواند امروزی‌تر باشد. عده‌ای نوآوری کرده‌اند و بر مبنای جامعه امروز نگارگری کرده‌اند، ولی عده‌ای هم می‌گویند نگارگری همان تصویر دوره صفوی و تیموری است. البته عده‌ای هم همان مجالس را با چهره‌های امروزی کار کرده‌اند و هستند کسانی که این روش را قبول ندارند. مثلا در آسمان یک اثر هم پرنده است و هم هواپیما و این به مذاق همه خوش نمی‌آید. به هر حال نوعی مقاومت در مقابل تغییر وجود دارد. هر چند این عرصه حساسیت‌های خود را دارد و نمی‌توان بی‌گدار به آب زد.

طلا وارد می‌شود

کار نگارگری در حد رنگ و روغن باقی نمی‌ماند. هزینه‌ها زمانی خود را نشان می‌دهند که طلا وارد عرصه کارزار نگارگری می‌شود. خسروی در این مورد می‌گوید: طلا به‌صورت گرمی و دفترچه‌ای خریدوفروش می‌شود. دفترچه در واقع ورق‌های طلا است که به‌صورت دفترچه درآمده است و لابه‌لای هر دو ورق یک برگ طلا است. نوع کار با طلا هم به این صورت است که یا ورق را روی سطحی قرار داده و رویش نقاشی می‌کنند یا آن را می‌سابند و به طلای نرم تبدیل می‌کنند و تذهیب را با آن انجام می‌دهند. عیار این طلا 24 است. البته عیار 18 و 14 هم در بازار وجود دارد. طلا را در همه کارهای نگارگری می‌توان به کار برد. بعضی از کارها همه‌اش با طلا است. مثلا سه تا چهار گرم طلا در آنها به‌کار می‌رود. وی همچنین اضافه می‌کند که بسته به نوع کار ممکن است در تذهیبی تنها نیم گرم طلا و در تذهیب دیگری سه تا چهار گرم طلا به کار برود. کارهایی با مواد طلا را معمولا به‌صورت سفارشی کار می‌کنم و موزه‌ها و گالری‌داران به ما سفارش می‌دهند. 

باید بازاری بسازیم

هر اثری که ایجاد شود، خلق شود یا تولید شود، زمانی که قرار است راهی برای درآمدزایی باشد باید به‌فروش هم برسد. خسروی می‌گوید جای خالی فروشگاه‌های اصیل صنایع دستی به چشم می‌خورد. هنوز هم نمایشگاه‌ها، فروشگاه‌های اصلی صنایع دستی معتبر هستند. اما مسئله اینجا است که معمولا تبلیغاتی هم برای اطلاع‌رسانی برپایی نمایشگاه‌ها نمی‌شود و خیلی محدود است اما کسانی که تجربه زیادی در این حوزه دارند، براساس روابط شخصی خود شناخته می‌شوند، نه براساس رسانه‌های جمعی. مشتریان اصلی آثار ما هم مجموعه‌داران و گالری‌داران هستند. موزه‌ها را هم می‌توان به لیست اضافه کرد. اما هستند مجموعه‌دارانی که نسبت به موزه‌ها آثار بیشتر و معتبرتری دارند. ایجاد بازار دائم برای صنایع دستی منوط به ورود توریست به ایران است. اما توریست خوب و معتبر که سواد فهم آثار هنری را داشته باشد. توریست اگر نیاید و پولی برای خرید این آثار خرج نشود، همگی فراموش می‌شوند و در واقع می‌میرند.

مسئله دیگری که خسروی به آن اشاره می‌کند مربوط به عدم آشنایی مردم با هنرهای اصیل ایرانی است: صنایع دستی و آثار هنری جایی در صدا و سیما ندارند. اگر هم باشد برای فهم عموم سخت است و فایده‌ای ندارد. سازمان میراث فرهنگی هم نمایشگاه برگزار می‌کند، بیلبوردهایی در سطح شهر نمی‌زند و در واقع صنایع دستی تبلیغ نمی‌شوند. به‌طور کلی بی‌برنامگی در مورد هنر داریم. حتی در رسانه‌های مکتوب هم هنر و آثار هنری تاکنون و جایگاهی به معنای اینکه شغلی معرفی شوند که کسی نسبت به آنها ترغیب شود، نداشته‌اند.

آسیب‌شناسی بازار

در صنایع دستی امروز کارهای لاکی غیراصولی زیاد است. خسروی با ادای این جمله ادامه می‌دهد: کار لاکی در چند سال اخیر اینچنین معروف شده که هر اثر نگارگری که رویش روغن به‌کار رود، کار لاکی است. در حالی که کار لاکی باید از پایه به‌عنوان کار لاکی آغاز ‌شود، در چند مرحله لاک بخورد، روغن بخورد و... از طرفی ته‌رنگ‌گذاری‌ متفاوتی دارد و... همین موجب شده آثاری که به‌واقع زمانی برای‌شان صرف شده و هزینه‌ای در برداشته‌اند، یا به فروش نروند یا به قیمت واقعی خریده نشوند. از قدیمی‌ترین کارهای دوره قاجار می‌توان به قرآنی از دوره ناصری اشاره کرد که تنها 20میلیون تومان به فروش می‌رسد. اثر دیگری که مثلا خوشنویسی است، حدود 400سال قدمت دارد و مذهب شده، صحافی و جلدسازی شده و... و تنها 7میلیون تومان به فروش می‌رسد. در حالی که آثاری هستند که مربوط به دوره‌های اخیر هستند و قیمت‌های غیرواقعی حتی تا 800میلیون تومان روی‌شان نهاده می‌شود. قیمت‌گذاری‌ها مخدوش است و گاه تنها براساس اسم‌ها است. مثلا یک قطعه خط میرزا غلامرضا و میرعماد را چندده‌میلیون تومان خریداری می‌کنند اما یک اثر خوشنویسی شده را خیلی ارزان.

خسروی روش‌های قیمت‌گذاری را دارای مشکل می‌داند و اضافه می‌کند: یک قطعه خط میرزا غلامرضا 30میلیون تومان به فروش می‌رسد و یک کتاب 300صفحه‌ای خوشنویسی‌شده را تنها 50میلیون تومان می‌خرند. کپی کردن آثار هنری و فروش‌شان در بازار نیز از دیگر مشکلاتی است که در مورد هنر وجود دارد. هر چند نوع کار و سبک کار را حتی اگر کپی هم باشد می‌توان فهمید. البته تنها استادان کار می‌توانند بفهمند. این روزها کپی کردن در بازار زیاد است. چون همه می‌خواهند ره صدساله را یک‌شبه بروند.

هنری برای اداره زندگی

اگر کسی بخواهد به اصطلاح وردست استاد کار کند، بین دو تا سه سال باید آموزش ببیند اما اگر کسی بخواهد دفتر مستقلی برای خودش راه‌اندازی کند، بین چهار تا پنج سال باید آموزش ببیند و تجربی کار کند. در مجموع به خاطر درگیری مستقیم چشم و خستگی بیش از حد تنها می‌توان روزی بین پنج تا شش ساعت در طول روز کار نگارگری انجام داد. البته منظورم کار مداوم است. من خودم پیش آمده که 30ساعت مداوم کار کرده‌ام. بنابراین نوع درآمد براساس میزان کار و زمان به کار رفته و استعداد هنرمند تعریف می‌شود اما می‌توان از این راه امرار معاش کرد.

نکات ریز از هنر لاکی و نگارگری

علاوه بر ایران، در کشورهایی چون هند و چین مهم‌ترین نگارگری‌ها انجام می‌شود. در اروپا به این شکل کمتر انجام شده است. کارهای کشمیری و هندی مشخص است و نوع کار و مجالس بزم و رزم با چهره‌های هندی کار شده است. در نگارگری ایرانی چهره‌ها مغولی است. در کل ایران هنرمندانی با درجه مستر در کار لاکی و نگارگری بین 20 تا 30 نفر هستند و مرکز نگارگری ایران در حال حاضر تهران است و قبلا اصفهان و شیراز بوده است. کلاس‌های پیشرفته، گالری‌ها و مراکز آزمون‌ها و... همه در تهران است.