اجرایی شدن سامانه هشدار سیل در انتظار بودجه

سیل فرآیندی است که در طبیعت همواره اتفاق می‌افتد. پس از هر بارش مقداری آب در زمین نفوذ می‌کند و بخشی از آن روی سطح زمین جاری می‌شود. حال اگر شدت بارش زیاد باشد، آب فرصت نفوذ در زمین را پیدا نکرده و به‌طور ناگهانی حجم زیادی از آب روی سطح زمین جاری شده و تبدیل به سیل می‌شود. یعنی اگر مقدار معینی بارش را در نظر بگیریم که این حجم در طول 12 ساعت به روی زمین ببارد، هیچ سیلی رخ نمی‌دهد زیرا آب فرصت نفوذ در زمین را پیدا می‌کند. اما بارش همین حجم باران در مدت یک ساعت، مقدار زیادی آب را در مدت کوتاهی از یک نقطه خارج می‌کند.

به این ترتیب دبی رودخانه خیلی بالا می‌رود و در نهایت سیل اتفاق می‌افتد. البته این شرایط طبیعی است اما فعالیت‌هایی که انسان شامل از بین بردن پوشش گیاهی، توسعه مناطق شهری، تجاوز به حریم رودخانه‎ها و غیره انجام‌می‌دهد میزان وقوع سیل در کشور را افزایش می‌دهد. سیل هیچ‌گاه به محدوده زندگی انسان تجاوز نمی‌کند و این انسان‌ها هستند که به محدوده سیل تجاوز می‌کنند. وقتی حریم رودخانه را تصاحب می‌کنیم خود را در معرض سیل قرار می‌دهیم. مسیر سیل‌ها مشخص است و اگر به این مسیرها تجاوز نکنیم کمتر در معرض سیل قرار خواهیم گرفت. اما متاسفانه در ایران حاشیه بسیاری از رودخانه‌ها را به مراکز تفریحی، منازل و ویلاها اختصاص داده‌ایم. مسلما در چنین شرایطی امکان بروز سیل در کشور را افزایش می‌دهیم. زیرا سطوح نفوذناپذیری مثل آسفالت یا سقف ساختمان‎ها، امکان نفوذ آب در زمین را کاهش داده و سیل ایجاد می‌کند.

شناسایی و هشدار دادن زمان وقوع سیل کار دشواری نبوده و موسسه تحقیقات آب ایران، سیستم هشدار سیل را طراحی کرده و مراحل آزمایشی آن را در شهرستان میانه در دو سرشاخه قزل‌اوزن اجرا کرده ‌است. اما به دلیل کمبود بودجه، این پروژه به مرحله اجرایی وارد نشده ‌است. موسسه تحقیقات آب تمام مناطق سیل‌خیز ایران را که در شش حوضه آبریز کشور پراکنده شده‎اند شناسایی کرده و برای استقرار سیستم هشدار سیل نیاز به حدود 150 میلیارد تومان بودجه دارد تا خسارات جانی سیل در کشور را به حداقل برساند. این سیستم، شامل یکسری دستگاه‌ها است و از توان بخش‌خصوصی برای تولید برخی از بخش‌های این سیستم نیز استفاده شده ‌است. سیستم هشدار سیل طراحی شده در ایران شامل باران‌سنج و سطح‌سنج است. دکل‌های «ری‌پتیر» برای این دستگاه طراحی شده تا اطلاعاتی که از بالای حوضه به شکل امواج رادیویی می‌آید را تقویت کرده تا به پایین برسد. در نهایت یک دستگاه هشدار‌دهنده شامل بلندگو، به مردم منطقه هشدار می‎دهد که منطقه را تخلیه کنند. البته این دستگاه می‌تواند هشدارها را از طریق پیامک به اطلاع مسئولان برساند تا تمهیدات لازم اندیشیده شود.

در این سیستم به دو صورت امکان وقوع سیل پیش‌بینی می‌شود. با استفاده از باران‌سنج، میزان بارش برای حوضه‌های مختلف بررسی می‌شود، سپس یک عدد آستانه برای حوضه مشخص می‌شود که اگر میزان بارش بیش از این مقدار شد، هشدار سیل صادر شود. یک راه دیگر این است که دستگاه سطح‌سنج در مکان خاصی از رودخانه میزان دبی را اندازه‌گیری می‌کند. سپس برای این دستگاه حجم آبی که منجر به وقوع سیل می‌شود را تعریف می‌کنیم تا اگر میزان آب رودخانه بیش از این مقدار بود، هشدار سیل صادر شود. زمان لازم برای صدور هشدار حوضه‌های مختلف هم متفاوت است. اگر حوضه کوچک باشد مثل حوضه کن که زمان تمرکز و وقوع سیل در این حوزه حدود نیم‌ساعت است، یعنی از زمان بارش تا زمانی که ماکسیمم سیل به پایین‌دست یا خروجی حوضه برسد، فقط نیم‌ساعت طول می‌کشد، زمان بسیار کمی برای هشدار سیل داریم. اما در حوضه‌های بزرگ‌تر مثل زاینده‌رود و کارون حتی تا یک روز هم ممکن است برای هشدار سیل فرصت داشته باشیم.

* مدیر پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب