آبخیزداری، فرصتی که از طبیعت می‌گیریم

در میانه فصل زمستان، هوا چنان بهاری شده که درختان به خواب نرفته بیدار شده‌اند. گویی قیلوله نیم روزی کرده‌اند نه خواب سنگین زمستانی. در این شرایط آب و هوایی، تازه به یاد زینهارهایی می‌افتیم که متخصصان دلسوز و آگاه از چند سال پیش تاکنون درخصوص حتمی بودن تغییرات اقلیمی می‌داده‌اند و مسئولان نیز گوش‌شان بدهکار این هشدارها نبوده و نیست. به قول رحیم میدانی، معاون آب و آبفای وزارت نیرو، این دسته از مسئولان یا یک منبع لایزال و بی‌پایان در زیر زمین سراغ دارند یا عوام‌فریبی می‌کنند. به نظر مورد دوم بیشتر صدق می‌کند.

مدیریت نادرست منابع آبی کشور در پی خشکسالی‌های پی‌در‌پی و البته بدون راهکار مقابله‌ای با آن، همچنین تغییرات اقلیمی که بر جهان و کشور ما حاکم شده، موضوع بحران آب و نابودی تمدن هزاران ساله قوم پارس را به نظاره نشسته است. هر چه جلوتر می‌رویم، به مرگ نزدیک‌تر می‌شویم اما همچنان نسخه پیچی‌های پزشکان کار نابلد ادامه دارد و وضع این بیمار محتضر بدتر از روز پیش می‌شود.

کاهش مصرف تنها راه برون رفت از بحران نیست

برخی از مدیران کنونی وزارت نیرو به مدیریت ناکارآمد منابع آب اذعان دارند و با اینکه راهکار مقابله با آن را هم می‌دانند اما بهترین راه‌حل را تنها در کاهش مصرف آب اعلام می‌کنند. کاهش مصرف آب باید برای تک‌تک ما ایرانیانی که در شرایط سخت و دشوار نیز وفاداری مان را به این مرز و بوم نشان داده‌ایم، اولویت مهم در زندگی روزمره باشد اما مسئولان نیز باید با امکانات و منابعی که در اختیار دارند، سهمی در مقابله با این پدیده ایفا کنند. جلوگیری از ادامه ساخت و گشایش سدهای بزرگ و کوچکی که همچنان در سفرهای استانی رییس‌جمهوری شروع به کار می‌کنند، جلوگیری از طرح‌های خطرناک و منسوخ شده انتقال بین حوضه‌ای، آبخوانداری و آبخیزداری به جای سدسازی، زراعت سیلابی و آبیاری سیلابی در مناطقی که آبخوانداری امکان‌پذیر نیست و راه‌های مطمئن و امتحان شده دیگر از جمله اقدامات وارونه سازه‌ای می‌تواند راه نجاتی باشد برای ما از بحرانی که در آن گرفتار شده‌ایم.

آبخیزداری یعنی مدیریت پایدار آبخیز که تنها به منابع آب خلاصه نمی‌شود و تمامی منابع طبیعی را دربر می‌گیرد. طرح‌های آبخیزداری از دهه 40 در کشور آغاز شد اما در دهه 60 به فراموشی سپرده شد و مدیران وقت منابع آب کشور، سدداری را جایگزین آن کردند. در سال‌های اخیر که شدت بحران آب بر مسئولان نیز ثابت شده، این طرح دوباره روی میز قرار گرفت و وزارت جهاد کشاورزی دست و پا شکسته به آن پرداخته است.

تولید 50 میلیارد مترمکعب آب در سال!

خداکرم جلالی، رییس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور اعلام کرده است: با اجرای طرح‌های آبخیزداری می‌توان سالانه 50 میلیارد مترمکعب آب از بارش‌ها استحصال و تولید کرد. وی همچنین از اجرای این طرح در 11 میلیون هکتار از عرصه‌های کشور به مدت سه سال خبر داده و می‌افزاید: با اجرای این طرح در هر هکتار 500 مترمکعب آب جدید تولید و از فرسایش سالانه هشت تن خاک جلوگیری می‌شود.

کل ظرفیت آبی منابع زیرزمینی کشور 50 میلیارد مترمکعب تخمین زده می‌شود، این در حالی است که رییس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری از تولید همین میزان آب با اجرای طرح آبخیزداری خبر می‌دهد. آیا چنین امکانی وجود دارد؟ عباس کشاورز، معاون زراعت وزارت جهاد کشاورزی، در گفت‌وگو با «فرصت امروز»، با امتناع از پاسخ به این پرسش، تنها به این جمله اکتفا می‌کند و می‌گوید: این عدد مناقشه برانگیز است.

آبخیزداری فرصتی که از طبیعت می‌گیریم

وی در توضیح مکانیزم آبخیزداری، اظهار می‌کند: آبخیزداری فرصت تبخیر را از طبیعت می‌گیرد و پیش از اینکه بارش‌ها روی زمین تبخیر شوند با ایجاد موانعی مانند پوشش‌های گیاهی، به زیر زمین هدایت می‌شوند. بخشی از این آب‌ها توسط گیاهان تغذیه و بخشی دیگر نیز در سفره‌های زیرزمینی ذخیره خواهند شد. کشاورز میزان آب ذخیره شده را زیاد نمی‌داند و می‌افزاید: نمی‌توان زیاد روی عدد و رقم ذخیره آب‌ها در آبخیزداری آن هم بدون مطالعه و داشتن آمار و ارقام از منابع آگاه اظهارنظر کرد.

معاون زراعت وزیر جهاد کشاورزی، با اشاره به میزان بارش‌ها در کشور، می‌گوید: از حدود 400 میلیارد مترمکعب ریزش‌ها بیش از 280 تا 290 میلیارد مترمکعب (70 درصد) تبخیر و تعرق می‌شود که نمی‌توان آن را ضایعات دانست چون جنگل‌ها، مراتع و زراعت دیم ما از این منبع تغذیه می‌کنند. حالا آبخیزدارها می‌گویند از این میزان تبخیر آب بارش‌ها می‌توانند جلوگیری کنند، درست است. می‌توان بخشی از این آب‌ها را جمع‌آوری کرد اما گفتن عدد و میزان آن نمی‌تواند پایه درستی داشته باشد.

واقعیت‌گرایی یا آمارهای تخیلی؟

کشاورز در مسائل آب و برنامه‌هایی که برای آن اعلام می‌شود، به واقعیت‌گرایی تاکید فراوان دارد. این در حالی است که در بحبوحه بحران، همچنان برخی از مسئولان اعداد و ارقام تخیلی و نجومی ارائه می‌دهند. نعمت الله الهی پناه، کارشناس حوزه آب نیز، رقم 50 میلیارد مترمکعبی آب از راه آبخیزداری را نادرست می‌داند و به «فرصت امروز» می‌گوید: استحصال و تولید سالانه 50میلیارد مترمکعب آب از طریق آبخوانداری، رقم بسیار بالا و به نظر دست نیافتنی است. در حال حاضر کل منابع آبی کشور به حدود 110 تا 120 میلیارد مترمکعب می‌رسد چگونه می‌توان در یک سال نزدیک به نیمی از این میزان را با آبخیزداری تولید کرد؟

وی می‌افزاید: آبخیزداری روشی است که با تاخیر و نگهداشت آب در زیر زمین و در مناطقی که از نظر فیزیکی قابلیت نگهداری آب را دارند و شرایط زمین جواب بدهد، انجام می‌شود. یعنی تغذیه مصنوعی در منابع آبی ایجاد می‌شود و این روش در گذشته در دشت‌هایی مانند دشت قزوین انجام شده بود. این کارشناس حوزه آب، درخصوص طرح تعادل بخشی منابع آب‌های زیرزمینی اظهار می‌کند: طرح‌هایی مانند تعادل بخشی منابع آبی و آبخوانداری و آبخیزداری، جدید نیستند و از دهه‌های گذشته نیز در دستور کار دولت‌های وقت قرار داشت. وی تصریح می‌کند: تا جایی که به یاد دارم، این طرح‌ها پس از انقلاب به کناری گذاشته شد و شوربختانه تاکنون دولت‌ها در این زمینه هیچ کاری نکرده‌اند.