بهره وری انرژی در تنگنای تحریم

اين روزها كلمه «ناترازی» بسامد بالایی پیدا کرده و ملموس‎ترین شکل این «ناترازی» در بخش انرژی و قطعی برق دیده می شود. «ناترازی انرژی» اما فراتر از چراغ های خاموش خانه ها و فروشگاه ها به کارگاه ها و کارخانه ها رسیده و واحدهای صنعتی به دلیل نبود برق با کمتر از نصف ظرفیت خود کار می کنند. طبق آمارها، سهم بخش صنعتی ایران از تولید ناخالص داخلی از 14 درصد در سال 2006 به 16 درصد در سال 2019 رسیده است. این رشد صنعتی به افزایش مصرف انرژی منجر شده و همچنین چالش های زیست محیطی به وجود آورده است که اهمیت افزایش کارایی انرژی صنایع را برجسته می کند؛ چراکه بهبود کارایی انرژی، نقش محوری در حفظ انرژی، کاهش انتشار گازهای گلخانه ای و توسعه صنعتی پایدار دارد. هرچند سیاستگذاران در کنار برنامه ریزی برای رشد اقتصادی، استراتژی هایی برای افزایش کارایی انرژی در نظر گرفته اند، اما کارایی انرژی بخش های صنعتی در ایران نسبت به سایر کشورها پایین مانده است.

از نظر اقتصاد سیاسی، ایران دارای ویژگی های متمایزی است که می تواند کارایی انرژی را تحت تأثیر قرار دهد. تحریم ها از جمله این ویژگی های سیاسی هستند که بر بخش انرژی در ایران، اثر گذاشته اند و درک اثرات آنها بر کارایی انرژی، نیازمند درک یک مسئله چندوجهی است؛ چراکه اثرات تحریم بر کارایی انرژی به شکل های مختلف از جمله کاهش تولید ناخالص داخلی، محدودیت دسترسی به فناوری های روز و خروج سرمایه قابل ارزیابی است. در این گزارش به نتایج دو مطالعه کارشناسی، استناد کرده ایم که نسبت تحریم ها و بهره وری انرژی در ایران را سنجیده اند؛ مطالعه نخست در ژورنال «Economics Energy» منتشر شده و اثرات تحریم بر کارایی انرژی صنایع در سال های 1394 تا 1398 را سنجیده است. در مطالعه دوم نیز مرکز پژوهش های اتاق ایران به بررسی «کلان روند انرژی و پیامدهای آن برای ایران» پرداخته است.

فراز و فرود تحریم و بهره وری انرژی

تحریم ها چه بر سر رشد صنعتی و بهره وری انرژی در ایران آورده است؟ «محمدرضا فرزانگان» از دانشگاه فیلیپس ماربورگ و «لیلا جباری» و «علی اصغر سالم» از دانشگاه علامه طباطبائی در مطالعه ای، اثرات تحریم بر بهره وری انرژی در 24 رشته فعالیت صنعتی طی سال های 1394 تا 1398 را سنجیده اند. آنها در این مطالعه به بررسی اثر تحریم بر زیربخش های صنعتی توجه کرده اند؛ زیرا با توجه به ماهیت سرمایه بر بودن بخش صنعت، انتظار می رفت تحریم ها، اثرات قابل توجه و متفاوت تری در این بخش نسبت به سایر بخش های اقتصادی داشته باشند. آنها همچنین ستانده نامطلوب ناشی از فعالیت های تولیدی در محاسبه امتیاز کارایی انرژی را در نظر گرفته و سعی کرده اند در قالب روش تابع فاصله جهت دار، اثر ستانده نامطلوب را وارد محاسبات کارایی انرژی نمایند. در نهایت در این مطالعه، شاخص شدت تحریم در زیربخش های صنعتی (با توجه به تمایزهای ساختاری موجود میان آنها) به شکل مجزا با استفاده از روش تحلیل مؤلفه های اساسی محاسبه شد. نتایج این مطالعه نشان می دهد که تفاوت هایی میان زیربخش های صنعتی از نظر شاخص کارایی انرژی وجود دارد. به طور میانگین برای پنج سال، تنها 21 درصد از زیربخش های صنعتی ایران دارای شاخص کارایی یک هستند که این زیربخش ها عبارتند از: صنایع تولید فرآورده های توتون و تنباکو، تولید پوشاک، تولید کک و فرآورده های حاصل از پالایش نفت، صنعت ساخت محصولات رایانه ای، الکترونیکی و نوری و زیربخش تعمیر ماشین آلات و تجهیزات. همچنین 71 درصد زیربخش ها، شاخص کارایی 0.5 تا 1 دارند و دو زیربخش تولید فرآورده های غیرفلزی و صنعت منسوجات نیز امتیاز کارایی کمتر از یک دارند.

یافته های این مطالعه نشان می دهد که شاخص شدت تحریم در بخش صنعت طی سال های 1394، 1395 و 1396 نسبت به سال های دیگر کمتر است. این روند را می توان با رخداد توافق برجام مرتبط دانست که در سال های 2015 تا 2017 (1394 تا 1396) میان ایران و گروه 1+5 در وین اتریش امضا شد. با امضای برجام، برخی از تحریم ها عیله ایران لغو و از شدت تحریم ها کاسته شد، در نتیجه، شاخص شدت تحریم در زیربخش ها نیز تحت تأثیر این توافق قرار گرفت و به طور میانگین، میزان کمتری پیدا کرد. با این حال، با خروج آمریکا از برجام، ورق برگشت.

از کاهش کارایی تا افزایش مصرف انرژی

همزمان با شروع دوره ریاست جمهوری «دونالد ترامپ»، آمریکا از برجام خارج شد و تحریم های جدیدی را در کنار احیای تحریم های گذشته علیه ایران اعمال نمود که این امر، شدت تحریم ها را افزایش داد. از همین رو، بخش صنعت نیز تحت تأثیر تحریم های جدید و اعمال مجدد تحریم های مالی گذشته قرار گرفت که می توان شاخص شدت تحریم بالاتر در بخش صنعت طی سال های 2018 و 2019 را به این امر نسبت داد. به گفته نویسندگان، تحریم ها در اقتصاد ایران، کارایی انرژی زیربخش های صنعتی را تحت تأثیر قرار داده و پیامدهای نامطلوب احتمالی خواهند داشت. کاهش کارایی انرژی در طول تحریم، باعث افزایش مصرف انرژی برای حفظ ستانده مطلوب می شود که این خود منجر به افزایش هزینه های انرژی در فرآیند تولید شده و می تواند درجه رقابت پذیری زیربخش های صنعتی را در بازارهای جهانی کاهش دهد و قیمت های بالاتری را به مصرف کنندگان داخلی تحمیل نماید. علاوه بر این، کاهش کارایی انرژی در بخش های صنعتی ممکن است باعث تسریع تخلیه منابع انرژی تجدیدناپذیر شود و نگرانی های مربوط به امنیت انرژی آینده را افزایش دهد. افزایش هزینه های تولید بر اثر کاهش کارایی انرژی به واسطه تحریم ها می تواند حاشیه سود را برای واحدهای تولیدی، کاهش داده و به طور بالقوه فرصت های شغلی را کمتر کند. در نهایت، کاهش کارایی انرژی در دوره های تحریم ممکن است مصرف انرژی و انتشار گازهای گلخانه ای را تشدید کند و بدین ترتیب، تغییرات اقلیمی را تشدید نماید.

افزون بر همه این موارد، در این مطالعه، اثر تحریم بر کارایی انرژی با تقسیم نمونه به دو دسته زیربخش های صنعتی با وابستگی کمتر و بیشتر به واردات، مورد بررسی قرار گرفت که نکته جالبی را نشان می دهد؛ اینکه تحریم ها، اثرات منفی و معناداری بر کارایی انرژی زیربخش هایی با وابستگی بیشتر به واردات داشتند، درحالی که این اثرات در دسته دیگر از زیربخش ها معنادار نبودند. می توان در تفسیر این نتیجه گفت که تحریم ها موجب کاهش ارزش ریال شده و هزینه های واردات و مبادله را به شکل قابل توجهی افزایش می دهند و بیشتر بر کسب وکار و کارایی انرژی واحدهایی با وابستگی واردات بالا، آسیب می رسانند.

جاماندگی ایران از گذار جهانی انرژی

مرکز پژوهش های اتاق ایران نیز در گزارش «کلان روند انرژی و پیامدهای آن برای ایران» به گذار جهانی انرژی، اشاره کرده و نقش تحریم ها در توسعه نیافتگی انرژی پاک در ایران را پررنگ می داند. این گزارش از دو روند متفاوت در ایران و جهان خبر می دهد؛ اینکه ایران با بحران جدی انرژی روبه روست و همزمان سایر کشورها به گذار جهانی انرژی و کربن زدایی روی آورده اند. در دو دهه گذشته، تقاضای برق در ایران 212 درصد رشد داشته که عمده این تقاضا با تولید برق از سوخت های فسیلی، پاسخ داده شده است. در سال 2022 فقط 1.8 درصد از برق مورد نیاز کشور از منابع پاک تولید شده که سهم پایینی است. ضریب انتشار کربن در بخش تولید برق، 494 گرم دی اکسید کربن به ازای هر کیلووات و بالاتر از میانگین جهانی است. حدود 1.5 درصد از انتشار دی اکسید کربن جهان مربوط به ایران بوده و کشورمان از نظر ضریب انتشار کربن در رتبه دهم دنیا ایستاده است. سهم سوخت های فسیلی در تولید برق ایران، 94 درصد است که 79 درصد (294 تراوات ساعت) از گاز، 15 درصد (54 تراوات ساعت) از سایر سوخت های فسیلی و 0.2 درصد (0.7 تراوات ساعت) از زغال سنگ تولید می شود. سهم برق آبی در سبد تولید برق ایران، 4.5 درصد (17 تراوات ساعت) و سهم برق هسته ای، یک درصد (3.5 تراوات) است. این اعداد به معنای فاصله نجومی ایران با گذار انرژی جهانی است.

سهم پایین انرژی های پاک و انتشار بالای آلایندگی، این سوال را مطرح می کند که چگونه ایران با وجود ذخایر نفت و گاز، با بحران انرژی روبه روست و از گذار جهانی انرژی، دور مانده است؟ به نظر می رسد تحریم ها، یکی از بزرگ ترین موانع توسعه انرژی های پاک در ایران هستند و این موضوع از عدم تمایل شرکت های خارجی به مشارکت در پروژه های توسعه انرژی پاک در کشورمان به وضوح مشخص است. مسئله دیگر، فاصله ای است که به واسطه تحریم ها بین ایران و پروژه های تحقیقاتی بین المللی در زمینه محیط زیست و انرژی ایجاد شده است و باعث شده تا کشورمان از پیشرفت های جهانی در حوزه انرژی های پاک، دور بماند.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com