پیام عضویت ایران در سازمان شانگهای

جمهوری اسلامی ایران سرانجام رسما وارد سازمان همکاری شانگهای شد؛ تحولی که اگرچه بیش از یک دهه طول کشید، اما در زمانی رخ داد که ایران بیش از گذشته به حضور در این پیمان نیاز داشت. با آغاز به کار دولت جدید و جهت گیری سیاست های آن در خصوص استفاده از ظرفیت های جهانی برای مقابله با تحریم های غرب و توسعه همه جانبه کشور، حضور در پیمان شانگهای نویدبخش آغازی بر پایان سیاست های تحریمی بر اقتصاد ایران محسوب می شود؛ موضوعی که حتی می تواند بر سرنوشت مبهم برجام و تعیین تکلیف آن به سود ایران موثر باشد.

سازمان همکاری شانگهای، یک سازمان منطقه ای بین المللی است که از سال ۲۰۰۱ میلادی تاسیس شده و در مجموعه سازمان های بین المللی، یکی از مهم ترین نهادهاست که در آن از حضور و نفوذ «غرب» به ویژه آمریکا خبری نیست و به همین دلیل نیز ایران سال ها در تلاش بود تا به این سازمان بپیوندد. درخواست رسمی ایران در سال ۲۰۰۸ میلادی برای عضویت در این پیمان به دلیل برخی ملاحظات سیاسی میان غرب و چین و روسیه به نتیجه نرسید. سپس در سال ۲۰۱۰، عدم تحریم از سوی شورای امنیت سازمان ملل به عنوان یکی از شروط عضویت در سازمان همکاری شانگهای تعیین شد؛ شرطی که به طور مشخص ایران را نشانه رفته بود. حتی توافق برجام در سال ۲۰۱۵ نیز نتوانست قفل درهای پیمان شانگهای را به روی ایران باز کند، اما تحولات بعدی جهانی به نوعی توانست بسترهای لازم برای عضویت ایران در این پیمان را به تدریج فراهم کند که از جمله این تحولات، آغاز ستیز تجاری میان آمریکا و چین و همچنین افزایش تخاصم آمریکا علیه ایران با شروع دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ بود. این تنش های تجاری و سیاسی، زمینه تعمیق سیاست «نگاه به شرق» از سوی ایران و همچنین افزایش همگرایی میان روسیه و چین با ایران را استمرار بخشید. لذا تمایل قدرت های اصلی سازمان شانگهای به خصوص چین و روسیه به حضور ایران در این پیمان بیشتر نمود پیدا کرد؛ موضوعی که همکاری ۲۵ ساله ایران و چین نیز بر آن مهر تایید زد.

این پیمان از منظر استراتژیک نیز حائز اهمیت است، به طوری که برای اولین بار سیاست منطقه گرایی آسیا در مقابل سیاست متمرکز اتحادیه اروپا و حتی غرب به رهبری آمریکا به شکل متکامل تری می تواند خودنمایی کند و انحصار سلطه غرب بر جهان را تا حدود زیادی به چالش بکشد. بنا به قول مشهور، سازمان همکاری شانگهای در ابتدا ابتکار عمل چین برای روبه رو شدن با دنیای بعد از اتحاد جماهیر شوروی در آسیای میانه بود؛ سیاستی که به مرور دایره هدف گذاری آن توسعه پیدا کرد. سازمانی که پکن ابتدا برای توسعه روابطش با برخی کشورهای مطرح آسیای میانه مثل قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و سپس ازبکستان و در نهایت روسیه بنیان گذاشت، هم اینک با حضور کشورهای مهم دیگری نظیر هند، پاکستان و اکنون ایران می تواند چشم اندازی روشن از پایان حکفرمایی تجارت جهانی به رهبری آمریکا را بازتاب دهد؛ موضوعی که به سبب نقش آفرینی چین، روسیه، هند و حتی ایران در معادلات بین المللی می تواند همچنین رسیدن به موفقیت های بیشتر را برای آسیا نوید دهد، تا عملا همه قدرت های سیاسی و اقتصادی آسیا که در معادلات بین الملل از بلوک غرب مستقل هستند، در این سازمان حضور داشته باشند.

اگرچه سازمان همکاری شانگهای هنوز نتوانسته است از ظرفیت های کامل خود برای ایفای نقش در معادلات تجاری و سیاسی جهان بهره ببرد، زیرا همگرایی کاملی میان اعضای آن هنوز حکمفرما نیست و تصمیمات این سازمان ضمانت اجرایی بالایی ندارد و لازم است تا تصمیمات با موافقت همه اعضا صورت گیرد؛ (موضوعی که در آینده شاید با تغییراتی همراه شود)، با این حال، دو عامل اساسی، این سازمان را به عنوان یکی از نهادهای مهم جهانی مطرح می کند؛ اول اینکه این سازمان، تنها سازمان بین المللی است که چین در آن نقش رهبری اصلی را برعهده دارد. این سازمان از این جهت، تجربه مهمی برای کشوری است که نقش و قدرتش به شکل فزاینده ای در حال تغییر و تکامل است و همگام با توسعه اقتصادی خیره کننده اش، به شکل بالقوه می تواند به بزرگ ترین ابرقدرت جهان در آینده تبدیل شود. دوم اینکه این سازمان به مرور زیرساخت موردنیاز برای همگرایی و تشکیل یک بلوک سیاسی-اقتصادی مستقل از غرب را در اختیار قدرت هایی مانند چین، روسیه، هند و ایران قرار خواهد داد. البته باید به این نکته توجه کرد که اساسا تجربه نهادهای بین المللی با این مختصات در خارج از اروپا، تجربه ای نوپاست و این احتمال هست که به دلیل موفقیت نهادهایی مانند اتحادیه اروپا، روزی در سطح چنین سازمان هایی نیز دیده شود. از منظری دیگر، ایران نخستین کشور خاورمیانه است که به عضویت سازمان همکاری شانگهای درآمده است و همین امر می تواند مستمسک خوبی برای وسوسه قدرت های دیگر اقتصادی خاورمیانه مانند عربستان و ترکیه برای حضور در این پیمان شود. واضح است که این موضوع می تواند بر قدرت مالی و اقتصادی سازمان همکاری شانگهای بیفزاید. این عضویت همچنین یک پیام روشن دیگر هم دارد و آن اینکه چین بیش از گذشته در روابطش با ایران به موضع روسیه نزدیک شده است و از گسترش روابطش با ایران ابایی ندارد.

بنابراین می توان این مدعا را مطرح کرد که عضویت ایران در این سازمان، یک موفقیت برای دولت سیزدهم محسوب می شود و می تواند بر موقعیت بین المللی جمهوری اسلامی خصوصا در دعاوی بین المللی مثل برجام اثر مثبتی داشته باشد. با توجه به اینکه فرآیند عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای احتمالا تا دو سال به طول خواهد انجامید، لازم است که برنامه ریزی های لازم برای حضور موثر و جدی ایران در این سازمان از سوی متولیان امر مدنظر قرار گیرد، چراکه آثار این اقدامات می تواند در میان مدت و بلندمدت تاثیر شگرفی بر مراودات سیاسی و اقتصادی ایران داشته باشد و آن را به سمت توسعه و تعالی سوق دهد. همچنین با عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای عملا بخش مهمی از مسیر الحاق به تجارت جهانی نیز هموار خواهد شد.