درآمدهای مالیاتی، ترمز وابستگی به نفت را خواهند کشید؟

اقتصاد ایران به‌شدت به درآمدهای بخش نفت و گاز وابسته است. اما این وابستگی دو سر سود نیست. در واقع صادرات نفتی فارغ از درآمد چشمگیری که سال‌هاست به ایران هدیه می‌دهد، ضرر بزرگی به اقتصاد ایران می‌زند. ضرری که ناشی از وابستگی بودجه و درآمد دولت به بخش نفت و صنایع وابسته به آن است. وابستگی به صادرات نفتی بزرگ‌ترین مانع برای ایجاد اقتصادی متنوع‌تر و پربازده‌تر محسوب می‌شود. از سوی دیگر، وابستگی به درآمدهای نفتی باعث آسیب‌پذیرتر بودن بدنه اقتصادی دولت خواهد بود، زیرا هر نوع نوسان در بازار نفت، اقتصاد کشورهای وابسته به صادرات و از جمله ایران را درگیر چالش می‌کند.

ایران نخستین کشوری بود که در سال 1908 میلادی در حوزه کشورهای خلیج‌فارس دست به اکتشافات نفتی زد و از سال 1920 به‌طور رسمی صنعت نفت ایران شکل گرفت و طی سال‌های بعدی رشد و توسعه یافت. از زمان پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 تاکنون، با وجود تغییرات دیپلماتیک، بحران‌ها و تحریم‌های متنوع اقتصادی، ایران هنوز هم تا حد زیادی به درآمدهای نفتی خود وابستگی دارد. گرچه ایران در سال‌های گذشته تحت فشار جنگ، خسارات پس از جنگ و تحریم‌های متعدد، مجال چندانی برای کاهش وابستگی به نفت نداشته است، اما اکنون با توجه به ثبات نسبی ایران نسبت به سایر کشورهای منطقه و لغو تحریم‌ها، انتظار می‌رود ایران در ساختار درآمدهای خود اصلاحاتی صورت دهد.

اقتصادی که می‌تواند انعطاف‌پذیر‌تر شود

با وجود وابستگی ایران به درآمدهای نفتی، «متیو‌ام راید»، مشاور سیاست‌های خارجی آمریکا در بخش خاورمیانه معتقد است ایران می‌تواند با اصلاح در بخش درآمدهای خود به کشوری انعطاف‌پذیر‌تر و به عبارتی دیگر، کمتر آسیب‌پذیر تبدیل شود. اصلاحات در قوانین مالیاتی یکی از عواملی است که تسهیل‌کننده روند انعطاف‌پذیری ایران خواهد بود. از سوی دیگر، ایران برخلاف بسیاری از کشورهای حاشیه خلیج فارس که مجبورند بر درآمدهای نفتی خود تکیه کنند، زمینه‌های کسب درآمد و سرمایه‌گذاری متعددی دارد که در صورت ارتقای این زمینه‌ها و زیرساخت‌ها، اجباری برای تکیه بر درآمدهای نفتی نخواهد داشت. این برتری نسبی در بین کشورهای منطقه، همان فرصتی است که متاسفانه ‌چندان مورد توجه نبوده است. با این وجود امیدهای پس از توافق لوزان برای سرمایه‌گذاری‌ها بیشتر و بهبود روابط بین‌الملل باعث می‌شود به آینده ایران در بخش اقتصاد چندان بدبینانه نگاه نشود.

خوش‌بینی در تدوین بودجه؛ مقدمه‌ای برای اصلاح؟

هنگامی که ریاست جمهوری ایران در ماه دسامبر، لایحه بودجه را به مجلس ارائه کرد، بسیاری از مفسران این لایحه را خوشبینانه و با امید به لغو تحریم‌ها ارزیابی کردند. کاهش ارزش ریال، تحریم‌ها و کاهش قیمت نفت در ماه‌های گذشته باعث شده بود اقتصاد ایران تحت فشار شدیدی قرار گیرد. اما آنچه نشریه نیوزویک بر آن تاکید دارد بخش درآمدهای مالیاتی در لایحه بودجه ایران و تدابیر دولت رییس‌جمهور روحانی برای تغییر و اصلاح درآمدها به‌ویژه در بخش درآمدهای مالیاتی است. بنا بر نظر کارشناسان اقتصادی، تنظیم لایحه بودجه با خوش‌بینی و امید به لغو تحریم‌ها، مقدمه‌ای برای اصلاحات مالیاتی و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی است. بر این اساس امید به افزایش 22درصدی درآمدهای مالیاتی یکی از ارکان اصلی این لایحه بودجه است، گرچه رشد ناگهانی 22درصدی در درآمدهای مالیاتی ایران همان‌قدر شوک‌آور و حتی نامطلوب خواهد بود که کاهش آن.

نظام مالیاتی به بازسازی نیاز دارد

روزنامه گاردین با تمرکز بر اقدامات دولت کنونی ایران و مقایسه عملکرد این دولت با دولت‌های قبلی، فعالیت‌های دولت فعلی را در زمینه جذب درآمدهای مالیاتی موفق‌تر از سایر دولت‌ها ارزیابی کرده است. اما طبق نظر تحلیلگران این نشریه، ایران به بازسازی نظام مالیاتی به شدت نیاز دارد. ضعف‌های عمده نظام مالیاتی ایران از دید گاردین به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود:

* فرارهای مالیاتی متعدد و ضعف در سیستم دریافت مالیات و نظام ارزیابی و نظارت بر این سیستم

*ضعف در بخش معافیت‌های مالیاتی و مالیات‌های اجباری

اصلاح در نظام مالیاتی امکان‌پذیر خواهد بود

در فوریه سال گذشته میلادی، تیمی از صندوق بین‌المللی پول برای بازدید از ایران راهی این کشور شدند و طی همین بازدید بود که طبق گزارش نشریه بین‌المللی «اخبار مالیاتی»، رییس تیم اعزامی به ایران، تلاش‌های این کشور را برای اصلاح زیرساخت‌های اقتصادی و تلاش برای تغییر در نظام مالیاتی ستود، اما از سال گذشته میلادی تاکنون با توجه به شرایط نامشخص توافق ایران و گروه 1+5 فرصت اجرایی شدن بسیاری از طرح‌های اصلاحی یا دریافت بازخورد از این طرح‌ها فراهم نبود. اکنون با توجه به تغییرات و بهبود احتمالی در نظام اقتصادی ایران و از سوی دیگر در وضعیت دیپلماتیک ایران و غرب، فرصت خوبی است که مقامات ارشد بانک مرکزی ایران و مدیران بخش مالیات و تصمیم گیرندگان در زمینه اصلاحات مالیاتی، ایجاد تغییرات ساختاری در نظام مالیاتی را جدی‌تر دنبال کنند.