دانشگاه‌ها معادن را به عقب می‌رانند

« با وجود اینکه ایران از نظر ذخایر معدنی بسیار غنی است و سابقه‌ شش هزارساله در معدن‌کاری دارد فعالیت‌های معدنی در زمینه‌ معدن‌کاری مدرن نسبت به سایر کشور‌ها عقب‌تر است که امیدواریم بتوانیم به یک رشد شایسته در این حوزه برسیم.» این آخرین اظهار نظر در زمینه معدن است که از زبان رییس سازمان نظام مهندسی معدن ایران بیان شده است.

عقب‌ماندگی بخش معدن در ایران، صحبت تازه‌ای نیست. این موضوع بارها از زبان فعالان بخش خصوصی معدن و گاهی هم از زبان مسئولان شنیده شده است. در چنین شرایطی دلایل عقب‌ماندگی بخش معدن و راهکارهایی که می‌توان برای پیشرفت این حوزه و جبران عقب‌ماندگی‌ها به کار گرفت، از مواردی است که باید بررسی شود.

دلیل اصلی عقب‌ماندگی معدن در دانشگاه ها

ضعف در بخش آکادمیک، شاید نخستین نقطه‌ای باشد که بتوان در دلایل این عقب‌ماندگی روی آن دست گذاشت. آن چیزی که شواهد نشان می‌دهد، مباحث تدریس شده در دانشگاه‌های کشور با آنچه امروز در کشورهای پیشرفته معدنی تدریس می‌شود، فاصله معناداری دارد.

کامران وکیل، دبیر اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان مواد معدنی، در گفت و گو با «فرصت امروز» درباره این ضعف بیان می‌کند: «اصلی‌ترین دلیل در عقب‌ماندگی بخش معدن، در دانشگاه‌ها است. در دنیا نشر علم به روز شده است و اگر یک دانشجوی کارشناسی ارشد در بخش‌هایی احساس ضعف کند، دانشگاه با همکاری دانشگاه‌های دیگر یک دوره تحصیلات تکمیلی در عرض یک هفته، تاسیس می‌کند و اگر این دوره مفید بود دانشگاه‌های دیگر نیز این راه را دنبال می‌کنند اما در کشور ما این‌گونه نیست. پدر من سال 1342 از دانشگاه تهران در رشته مهندسی معدن فارغ‌التحصیل شده و اکنون بعد از 50 سال فقط 10 واحد از دروسی که پدرم گذرانده تغییر کرده است و این یعنی ما 100 سال از دنیا عقب هستیم.»

او می‌افزاید: «وقتی از نظر تحصیلات ما به این میزان عقب هستیم یعنی متخصصان ما 100 سال عقب هستند و این‌گونه می‌شود که علوم تدریس شده در دانشگاه‌ها در نهایت 30 درصد می‌تواند در فضای عملی کاربردی شود و ما از 70 درصد دیگر غافل هستیم.» توسعه علم یکی از پیش نیازهای توسعه در هر زمینه‌ای است بنابراین وقتی کشوری در چارچوب تحصیلات حرفی برای گفتن ندارد طبیعتا در مابقی فضاها در مقیاس جهانی، هم نمی‌تواند سخن بگوید. وکیل با تاکید بر توجه به این عقب‌ماندگی می‌گوید: «در ایتالیا معادن سنگ تزئینی به‌گونه‌ای طراحی شده که خطوط استخراج در جهت سنگ‌ها باشد این اتفاق موجب می‌شود که سنگ ترئینی استخراج شده از این معادن، از بهترین نوع سنگ باشد اما مشابه همین معادن سنگ در ایران وجود دارد که اکنون تعطیل است زیرا دانش کافی برای استخراج وجود نداشته و موجب شده که سنگ‌هایی با کیفیت پایین استخراج شود.»

نبود تکنولوژی دلیلی برای عقب‌ماندگی

بارها از سوی فعالان بخش خصوصی در معدن شنیده شده که به دلیل کمبود تکنولوژی، بخش معدن نتوانسته به پیشرفت مناسب دست پیدا کند. تکنولوژی همواره واژه‌ای بوده که در کارنامه معادن ایران نقش مهمی را بازی کرده است.

خسرو خندان، کارشناس بخش معدن، در این‌باره به «فرصت امروز» می‌گوید: «به دلیل اینکه معادن ما خیلی بزرگ نیستند استفاده از ماشین‌آلات در آنها کمی دشوار است از سوی دیگر امکان جذب سرمایه نیز فراهم نیست به همین دلیل نرخ استفاده از نیروی انسانی بالاتر می‌رود. از سوی دیگر در برخی از معادن ماهیت ذخایر به‌گونه‌ای است که بردن ماشین‌آلات صرفه اقتصادی ندارد.»

او محدودیت در وارد کردن ماشین آلات را دلیل دیگری برای کمبود تکنولوژی می‌داند و می‌افزاید: «ما حدود سه هزار و 500 معدن فعال در کشور داریم که اگر از آنها حدود 20 معدن بزرگ دولتی که زیرساخت و تکنولوژی را به حد کفایت دارند، کنار بگذاریم در مابقی معادن که بخش خصوصی سرمایه‌گذار آنها است تعداد انگشت شماری از معادن را پیدا می‌کنیم که دارای زیرساخت و تکنولوژی استاندارد باشند.»

در مقابل این نظر، کامران وکیل اعتقاد دیگری دارد، او درباره ضعف تکنولوژی در معادن ایران می‌گوید: «من باز هم همان مثال سنگ تزئینی را می‌زنم. در کشور ما 90 درصد کارخانه‌های سنگ‌بری دستگاه‌های ایتالیایی دارند و 10 درصد دستگاه‌های چینی در ترکیه این قضیه برعکس است. اما به این دلیل که ما علم فرآوری و بهینه‌سازی نداریم نمی‌توانیم کارنامه درخشانی داشته باشیم اما ترکیه با وجود اینکه فقط 10درصد کارخانه‌هایش دستگاه ایتالیایی دارند کارنامه خوبی در این زمینه دارد.» او معتقد است: «داشتن تکنولوژی و جذب سرمایه‌گذاری شرط است اما متاسفانه ما در جاهایی که تکنولوژی را هم داریم سواد استفاده از آن را نداریم.» 

چگونه عقب‌ماندگی معادن جبران می‌شود 

نبود سرمایه مناسب در بخش معدن، محدودیت در واردات ماشین آلات، ضعف اساسی در دانشگاه‌ها، وجود معادن در مناطق دورافتاده و بسیاری از دلایل دیگر که در پرداختن به آنها در این بحث نمی‌گنجد، از جمله دلایل عقب‌ماندگی فعالیت معدنی در کشوری است که در میان 15 کشور معدنی دنیا قرار دارد.

کشور ما از نظر دارا بودن ذخایر معدنی رتبه خوبی در جهان دارد هرچند که کوچک مقیاس بودن این معادن، دلیل دیگری برای نبود توجیه اقتصادی در جذب سرمایه آنهاست. حالا اما در شرایطی که بخش معدن تنها یک درصد از تولید ناخالص ملی را به خودش اختصاص می‌دهد، وزیر صنعت، معدن و تجارت از سه برابر کردن این سهم سخن می‌گوید و رییس سازمان نظام مهندسی معدن از جبران عقب‌ماندگی این بخش. در چنین شرایطی که دولت برای افزایش سهم بخش معدن در تولید ناخالص ملی خیز برداشته، چگونه می‌توان عقب‌ماندگی این بخش را جبران کرد؟

صـحـبـت از جـبـران عقب‌ماندگی در شرایطی مطرح است که بخش معدن ایران در مقایسه با کشورهای معدنی دیگر از نظر حرفه‌ای حرفی برای گفتن ندارد و این حرف می‌تواند سنگ بزرگی باشد که به نزدنش اعتماد بیشتری است تا زدنش.

وکیل درباره راهکار جبران عقب‌ماندگی موجود در این بخش، بیان می‌کند: «تا زمانی‌که سیستم دانشگاهی ما اصلاح نشود وضعیت به همین صورت خواهد بود. شما وقتی یک ماشین آخرین مدل را هم به یک راننده ناشی بدهید، به دیوار می‌زند. اگر واقعا اراده‌ای برای خروج از این عقب‌ماندگی است ابتدا باید دانشگاه‌ها درست شود.»

خندان نیز درباره راهکاره‌ها می‌گوید: «به اهدافی که در سند چشم‌انداز برای بخش معدن پیش‌بینی شده در طول سال‌های گذشته خیلی توجه نشده است. در سال‌های گذشته نیز دولت به معادن اهمیت نداده است اما اکنون توجه دولت به بخش‌های غیرنفتی معطوف است، بنابراین اگر دولت می‌خواهد معدن نقش موثرتری را در تولید ناخالص ملی ایفا کند باید به جذب سرمایه‌های خارجی توجه کند.»

حالا دولت قصد دارد به بخش معدن نقش پررنگ‌تری از گذاشته واگذار کند اما در ابتدا نیاز است که عقب‌ماندگی‌های این بخش برطرف شود. نیازی که به نظر می‌رسد به یک برنامه‌ریزی بلند‌مدت با همکاری بخش‌های دیگر نیاز داشته باشد.