خشکسالی ، ابر ، باران

از گذشته‌های دور تاکنون یکی از آرزوهای آدمی توانایی و قابلیت کنترل و تاثیر بر اقلیم مکان زندگی بوده است. بارش باران و افزایش مقدار آن یکی از همین رویاهای کهن بشری است که البته در قرن بیستم به حقیقت پیوست. در سال ۱۹۴۶ در آزمایشگاه تحقیقاتی شرکت جنرال الکتریک آمریکا پژوهشگری به نام «وینسنت شیفر» با کمک بلورهای یخ خشک و ابرهای مصنوعی تولیدشده در آزمایشگاه برف مصنوعی تولید کرد و بدین‌گونه شواهد آزمایشگاهی از بارورشدن ابرها (Cloud seeding) به‌دست آمد.

ﺑﺮﺍی بارور ﺳﺎزی و ایجاد باران ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ در ﺍﺑﺮﻫﺎی ﮔﺮم (ﺍﺑﺮﻫﺎی ﺑﺎ دمای ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺍﺯ ﺻﻔﺮ درجه سیلسیوس) از ذرات ﻧﻤﻚ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ و ﻗﻄﺮﻩ‌های آب و در ﺍﺑﺮﻫﺎی ﺳﺮد (ﺍﺑﺮﻫﺎی ﺑﺎ دﻣﺎی زیر ﺻﻔﺮ دﺭﺟﻪ سیلسیوس) ﺍﺯ ﺑﻠﻮرﻫﺎی ﻳﺦ، ﻳﺦ ﺧﺸﻚ، ﻳﺪﻳﺪ ﻧﻘﺮﻩ، ﺧﺎک‌های ﻣﻌﺪﻧﻲ و ﮔﺮدوﻏﺒﺎﺭ آتشفشانی به‌عنوان هسته بارش ساز استفاده می‌شود. بارورسازی ابرها از زمین با کمک ژنراتور‌های ویژه یا به کمک هواپیما و موشک امکان‌پذیر است. ارتفاع، گستردگی، تراکم، رطوبت، درجه حرارت و میزان آب موجود در ابر و مناسب بودن سمت و سرعت حرکت آن ازجمله شرایط لازم برای باروری ابرهاست. پروژه باروری ابرها در ایران نخستین‌بار در سال 1353 توسط وزارت نیرو و با کمک یک شرکت کانادایی آغاز شد.

مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها در سال 1376 در یزد با کمک متخصصان روسی تاسیس و آغاز به کار کرد. پس از پایان پنج دوره اجرای طرح باروری ابرها که با حضور متخصصان روسی به همراه انتقال تکنولوژی و آموزش کارشناسان ایرانی صورت پذیرفت، نخستین پروژه اجرای مستقل توسط کارشناسان ایرانی در تابستان 1387 در استان گیلان انجام شد. این مرکز از آن زمان تاکنون پروژه‌های متعددی اجرایی کرده و در زمینه باروری ابرها در مناطق مختلف کشور مطالعاتی را به اجرا گذاشته است. در سال‌های اخیر هم این پروژه دنبال شده و برنامه‌هایی نیز برای سال‌های آینده در نظر گرفته شده است.

در سال آبی 93-94 باروری ابرها برای استان‌های اصفهان، کرمان، فارس، یزد، آذربایجان‌شرقی و غربی، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، تهران، گیلان، مازندران و گلستان برنامه‌ریزی شده است. به گفته رییس مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها پنج پرواز موفق باروری ابرها در چهار استان کشور (آذربایجان‌شرقی، غربی، فارس و یزد) در دی ماه انجام شده است و به گفته وی این پروازها تا اردیبهشت‌ماه سال آینده ادامه خواهد یافت.

پس از پایان فصل عملیات باروری، تمامی داده‌های بارش و اطلاعات موجود در ایستگاه‌های باران‌سنجی مربوط به وزارت نیرو و شرکت مدیریت منابع آب مورد تحلیل قرار می‌گیرند تا میزان افزایش بارش‌ها در هر منطقه مشخص شود. در صورت موفق بودن عملیات بارورسازی ابرها، این عملیات بین 10 تا 15 درصد در افزایش بارندگی موثر خواهد بود. عده‌ای از کارشناسان در موثر بودن این روش تردید دارند.

در سال 2004 شورای پژوهش ایالات متحده آمریکا نتایج گزارشی را منتشر کرد و درباره موثر بودن باروری ابر‌ها اظهار تردید کرد. پژوهش مشابهی در سال 2011، تاثیر بارور‌سازی ابر‌ها را اندک توصیف کرد. این در حالی است که باروری ابرها در بهمن ماه امسال سبب بارندگی در تهران شد. مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران در مصاحبه‌ای در بهمن ماه اعلام کرد که بارورسازی ابرها در تهران جواب داده و ریزش باران 10 بهمن در تهران بعد از باروری ابرها رخ داده است.

عده‌ای از محققان معتقدند، باروری ابرها برای افزایش بارش در مناطق نزدیک به دریا یا دریاچه‌ها موثر است و کاربرد این روش در مناطق خشک و دور از منابع بزرگ آب سبب مکیده شدن رطوبت از سایر نواحی نزدیک و خشک‌تر شدن اطراف ناحیه باروری ابرها می‌شود. این در حالی است که به گفته مرتضی افتخاری، رییس موسسه تحقیقات آب کشور باروری ابر در یک منطقه، کاهشی را در بارش مناطق دیگر ایجاد نمی‌کند.

به گفته وی در هر مرحله از باروری حدود پنج درصد از رطوبت ابر استفاده می‌شود، بنابراین این ابر توانایی دارد که در مناطق دیگر نیز بارش ایجاد کند و باروری ابر موجب از بین رفتن بارش در دیگر مناطق نخواهد شد. همچنین روش باروری به‌لحاظ هزینه‌های استحصال آب از تمامی روش‌ها مقرون به‌صرفه‌تر است و در بیشترین حد خود قیمت تمام‌شده هر مترمکعب آب 20 تومان برآورد شده است، درحالی که در روش‌های دیگر تا 2000 تومان نیز هزینه انجام می‌شود.

یکی از ایرادهایی که به روش باروری ابرها وارد می‌شود، استفاده از ترکیباتی مثل یدید نقره است که می‌تواند باعث ایجاد آلودگی محیط‌زیست شود که این موضوع توسط رییس موسسه تحقیقات آب کشور کم اهمیت توصیف شد، وی می‌گوید: «حجم موادی که برای باروری ابر استفاده می‌شود، بسیار کم است به‌طوری که هیچ اثر منفی در محیط‌زیست نمی‌تواند داشته باشد.»

به هر حال به نظر می‌رسد با توجه به کاهش بارش و شدید‌تر شدن خشکسالی برای کاهش خسارت‌های ناشی از تنش آبی استفاده از روش‌های جدید ضروری به نظر می‌رسد؛ روش‌هایی که موفقیت آنها نیازمند پژوهش، برنامه‌ریزی و مدیریت دقیق است.

* کارشناس کشاورزی