وقتی سهامداران با تحلیل خودشان معامله نمی‌کنند / توده‌واری و آثار نامطلوب آن در بازار سرمایه

توده‌واری که به‌عنوان یکی از سوگیری‌های رفتاری در علوم مالی رفتاری از آن نام برده می شود یکی از شاخه‌های اصلی رشته مالی در دانشگاه‌های معتبر دنیا و حتی ایران است که اخیرا به‌شدت مورد توجه قرار گرفته. توده واری به‌عنوان یکی از آفت‌های اصلی بازار سرمایه در این روزها به‌شدت نمود پیدا کرده است. به‌گونه‌ای که بازار از تحلیل خالی شده و تفاوتی نمی‌کند که شما چه سهمی را بخرید، یا همه سهام‌ها و گروه‌ها با هم منفی می‌شوند یا همه با هم مثبت.

برای مثال صف فروش فملی که 10 روز پشت سرهم بود حجم مبنا نخورده و عملا قیمت آن همگام با دیگر سهم‌های بازار، کاهش نیافته بود، طی معاملات چهارشنبه هفته گذشته و پس از مثبت شدن کل بازار، جمع‌آوری شد درحالی‌که هیچ تغییری نه از لحاظ بنیادی و نه از لحاظ تکنیکال برای سهم به وجود نیامده بود (از لحاظ بنیادی که نه شاهد افزایش قیمت دلار و نه قیمت جهانی محصول بودیم، از لحاظ تکنیکال هم که چون قیمت در این مدت تغییری نکرده بود عملا شرایط سهم هم تغییری نکرد.

البته برخی فعالان این مسئله را به مدیریت شاخص نیز مربوط می‌دانستند که ترجیح داد در روزی این صف فروش جمع‌آوری شود که تاثیر منفی آن روی شاخص چندان مشهود نباشد.) صف فروش سهم‌های فولاد، وصندوق و وامید هم در معاملات روز چهارشنبه در شرایطی مشابه با فملی جمع‌آوری شد تا ترمز رشد چند صد واحدی شاخص را بکشد. در ادامه ضمن تعریف توده‌واری، یک طبقه‌بندی از این سوگیری رفتاری شایع را نیز در ادامه ارائه کرده‌ایم، شاید این مقاله راهگشای بخشی از نیازهای فعالان بازار سرمایه باشد.

موضوع توده‌واری حاکی از تمایل انسان به رفتار کردن شبیه دیگران است. وقتی توده جامعه کار خاصی را انجام‌داده یا واکنش خاصی از خود بروز می‌دهند، از نظر ذهنی برای سایر افراد سخت است که رفتاری متفاوت از توده داشته باشند. به بیان دیگر توده‌واری به رفتار مجموعه‌ای از افراد گفته می‌شود که شبیه به هم عمل می‌کنند.
توده‌واری عبارت است از الگوی رفتاری همبسته بین افراد.

در تعریفی دیگر توده‌واری عبارت است از پذیرش ریسک زیاد بدون اطلاعات کافی که می‌توان آن را قصد و نیت آشکار سرمایه‌گذاران جهت کپی‌کردن رفتار سرمایه‌گذاران و تبعیت از آنان تعریف کرد. توده‌واری عمومی‌ترین پدیده شناخته شده در بازارهای مالی در چارچوب علم روانشناسی است. این پدیده می‌تواند باعث رفتارهای غیر‌منطقی از سوی سرمایه‌گذاران شود. افراد کاملا منطقی هم می‌توانند دچار این پدیده شوند.

با نگاهی پیرامون بحران‌های اقتصادی می‌توان ردپای رفتار توده‌واری را قبل از بحران‌های مختلف خصوصا در بازار سهام یافت. در بازارهای سهام، سرمایه‌گذاران و حتی مدیران صندوق‌های سرمایه‌گذاری زیادی وجود دارند که به دور از تحلیل‌های کارشناسانه به خرید سهام می‌پردازند و در شرایط خطر و نزول قیمت‌ها، به سرعت سهام را فروخته و به دنبال مکان امن دیگری برای سرمایه‌گذاری می‌گردند.

محققان معتقدند که رفتار توده‌واری نوسانات را افزایش می‌دهد، به بی‌ثباتی دامن می‌زند و شکنندگی بازار را افزایش می‌دهد. در شرایطی که هر حرکت بدون تحلیل و تحت تاثیر جمع اتفاق می‌افتد، گروهی از سرمایه‌گذاران که دارای مشترکات فکری یا رفتاری هستند شبیه هم عمل می‌کنند. این گروه به علل مختلف با هم در ارتباط هستند، مثلا مدیران صندوق‌های سرمایه‌گذاری که عملکرد آنها در مقایسه با هم بررسی می‌شود و اصولا نحوه بررسی عملکرد آنها شبیه یکدیگر است. طبقه‌بندی انواع حرکت توده‌واری که توسط محققان ارائه شده، بیان میدارد که گاهی سرمایه‌گذاران به علت اینکه در معرض اطلاعات یکسانی قرار دارند، واکنش یکسانی هم از خود نشان می‌دهند. چنین رفتاری ناآگاهانه و غیرعمدی است و لزوما به ناکارایی بازار منجر نمی‌شود.

نوع دیگری از این رفتار که منجر به ناکارآمدی بازار اوراق بهادار می‌شود؛ توده‌واری عامدانه و آگاهانه است که سرمایه‌گذاران از یکدیگر تبعیت کرده و اطلاعات و تحلیل‌های تخصصی خود را کنار گذارده و آنچنان عمل می‌کنند که سرمایه‌گذاران دیگر عمل می‌کنند. چنین رفتاری شکننده بوده و به‌تبع آن توده‌واری معکوس و در نتیجه نوسانات زیاد در بازار سهام اتفاق می‌افتد که در مجموع ریسک سیستمی بازار را افزایش می‌دهد. این رفتار عامدانه خود به دو صورت عقلایی (براساس منافع) و غیر‌عقلایی بررسی می‌شود که در هر حالت به بروز مشکلات در بازار سرمایه می‌انجامد.

رفتار توده‌وار شناخته‌شده‌ترین پدیده عینی در بازارهای مالی است كه گرایش افراطی به عملكرد برندگان را نشان می‌دهد. به نظر می‌رسد كه تمیز دادن وجه داوطلبانه یا تحت اجبار در رفتارهای توده‌وار كاری غیرعملی است. بسیاری از بازیگران صحنه بازارهای مالی فكر می‌كنند كه قیمت سهام به‌درستی ارزش‌گذاری نشده است. با این حال از هرگونه اقدامی در جهت عكس روند جاری خودداری می‌ورزند. این افراد احساس می‌كنند ارزش ندارد كه با مجموعه توده مورد نظر دربیفتند. این مثالی است از رفتار توده‌وار تحت اجبار، زیرا آنها توده را داوطلبانه دنبال نمی‌كنند اما برای اجتناب از لگدمال شدن در پی توده مورد نظر راه می‌افتند. این نوع از رفتار توده‌وار یكی از آفت‌های بزرگ بازارهای مالی به‌شمار می‌رود و به‌عنوان رفتار توده‌وار غیرعقلایی تلقی می‌شود. توده‌واری غیرعقلایی، تقلید کورکورانه سرمایه‌گذاران از یکدیگر است که بازار را از کارایی دور می‌کند. در طرف مقابل رفتار توده وار عقلایی مبین مشابه بودن تصمیم‌گیری‌های فعالان بازار است ولی این مشابهت به دلیل واكنش به اطلاعات مشابه بوده و نشانه كارایی بازار است.

با اوصاف از نظر گذشته به‌نظر می‌رسد توده‌واری فعلی بازار سرمایه ایران از نوع رفتار توده‌وار غیر‌عقلایی باشد که بسیار خطرناک بوده و برخی آثار سوء آن در مقاله از نظر گذشت. برخی علل اصلی توده‌واری غیرعقلایی عبارتند از نبود شفافیت اطلاعاتی،
توسعه ‌نیافتگی نهادهای تخصصی و الگوی فرهنگی جامعه و کم‌عمق بودن بازار سهام. به‌نظر می‌رسد تمامی علت‌ها در بازار ایران وجود داشته و این عوامل بر یکدیگر اثر هم‌افزایی نیز دارند.

منابع:
1- سعیدی، علی؛ فرهانیان، سیدمحمد‌جواد.(1390). مبانی اقتصاد و مالی رفتاری. تهران: شرکت اطلاع‌رسانی و خدمات بورس.
2- ایزدی نیا، ناصر؛ حاجیان، امین. (1388) بررسی و آزمون رفتار توده‌وار در صنایع منتخب بورس اوراق بهادار تهران. فصلنامه بورس اوراق بهادار (7). 105-132
3 Luong, L. P., & Thi Thu Ha, D. (2011). BEHAVIOORAL FACTORS INFLUENCING INDIVIDUAL INVESTORS' DECISION-MAKING AND PERFORMANCE. Ho Chi Minh: Umea school of Business.