گفت وگوی «فرصت امروز» با ایرج طباطبایی، سازنده تنبک / ترنم کوبه های خیال انگیز

در هنر موسیقی آلات و ادوات زیادی مورد استفاده قرار می گیرند که به دسته های مختلفی تقسیم می شوند. انسان با گذشت زمان ابزارها و وسایل متعددی را در کنار روش ها و فرم های مختلف به کار گرفته تا اصوات و الحان موزون و شورانگیز را طنین انداز کند.

تنبک  سازی است کوبه ای که برای نواختن آن از تمامی انگشتان دو دست استفاده می شود و از این رو در میان سازهای کوبه ای منحصر به فرد است. تنبک شبیه جامی است از جنس چوب که به صورت یک تکه ساخته می شود. این ساز به دو بخش تنه و نفیر تقسیم می شود که روی دهانه تنه که بزرگ تر است پوست کشیده می شود و دهانه نفیر که کوچک تر است باز است. بدنه تنبک را در گذشته از جنس چوب، سفال و گاهی هم فلز می ساختند، اما امروزه فقط از جنس چوب ساخته می شود. این ساز در انواع و اندازه های مختلف ساخته می شود.

استاد ایرج طباطبایی یکی از خوش ذوق ترین و ماهرترین سازندگان وسایل و ابزار موسیقی است که در تهیه و تدارک چند ساز اصیل ایرانی به مراتبی رسیده و ضمن ساختن آلات موسیقی، تدریس هم می کند. نشان درجه 2 هنری دارد و سال ها کارمند کارگاه سازسازی سازمان میراث فرهنگی بوده و در کارگاهش به غیر از تنبک، سه تار و قیچک می سازد.

طباطبایی متولد 1341 تهران است. از کودکی در معیت پدر با موسیقی آشنا شده و از سال 1377 به طور جدی و حرفه ای وارد کار ساخت وساز آلات موسیقی سنتی شده است. «فرصت امروز» با این هنرمند باسلیقه به گفت  وگو نشسته است.

شروع کار

طباطبایی در مورد آشنایی اش با هنر موسیقی می گوید: وقتی سن وسال کمی داشتم، از طریق پدرم یاد گرفتم البته نه به طور دقیق و علمی بلکه به صورت تجربی. این مسئله بعدها برای فراگیری اصول کلاسیک کمک زیادی به من کرد. سال 1361 در مرکز آموزش موسیقی خدمت استاد محمود فرهمند که استاد اولیه ام بودند، تنبک نوازی را از روی نت و به شیوه امیرناصر افتتاح شروع کردم.

بعد از مدتی در سال 1365 نزد استاد بهمن رجبی که از تنبک نوازان بنام و صاحب سبک و کتاب است، شاگردی و چهار سال را با ایشان سپری کردم. سپس در خدمت استاد محمد اخوان بودم. در خلال این آموزش و آموختن کارهای اجرایی و آموزشی هم داشتم. کارهای اجرایی مربوط می شد به نوازندگی و همکاری با ارکسترهای مختلف که نخستین کارم با آقای جواد ضرابیان و گروه سماع بود که این گروه تازه تشکیل شده بود.

چند کنسرت سنتی را با آنها در دهه فجر سال 1367 در تهران، کرمان و اصفهان همراهی کردم. بعد از آن به مرور با گروه های مختلفی آشنا شدم و یکی از شاخص ترین ها که باعث افتخارم است، آشنایی با استاد حسین علیزاده در سال 1372 با گروه همنوایان متشکل از پنج تار و دو تنبک بود که مرحوم داریوش زرگری تنبک نواز اصلی آن بود و چون قطعاتی بود که به دو تنبک احتیاج داشت، از من هم دعوت کردند.

این فعالیت های موسیقیایی و نوازندگی ادامه پیدا کرد و با گروه ها و نوازنده های مشهوری همکار شدم. مثل گروه نی ریز با خانم ملیحه سعیدی که قانون نواز قابلی بود، با آقای فاضل جمشیدی، گروه درویش با آقای رضا شفیعیان،  گروه عطار آقای پیوست، همچنین با جواد بطحایی و حسن ناهید فعالیت های مفید و درخوری داشتیم. با آقای نامدار و گروه هم آوا برنامه های شاهنامه  خوانی برگزار می کردیم. بیشتر برنامه ها و اجراها در تالار وحدت، فرهنگسرای بهمن، تالار محراب و سایر فرهنگسراها بود.

وی در مورد بخش دیگری از فعالیت هایش که جنبه آموزشی دارد، می گوید: تدریس و آموزش تنبک را در فرهنگسرای نیاوران و مجموعه آموزشی کاخ سعدآباد انجام داده ام که به طور رسمی به سال 1368 برمی گردد. البته مراکز مهم تر و معتبرتر هم کار کرده ام که مربوط به هنرستان موسیقی روبه روی کاخ مرمر بوده است. به غیر از آن در کلاس ها و آموزشگاه های خصوصی هم فعالیت داشته ام. از سال 1377 جذب کارگاه سازسازی میراث فرهنگی شدم که در آن موقع هنرمند استخدام می کردند. این مسئله اتفاق خوبی برای من بود.

از بچگی دوست داشتم که با موسیقی سروکار داشته باشم. حالا این مورد تحقق پیدا کرده بود و محسناتی داشت. اینکه در کارگاه سازسازی میراث فرهنگی در یک محیط هنری مشغول باشی برای خود من خیلی راضی کننده بود. کارگاه ساز باشد، کار دولتی هم باشد، حقوق هم بگیری و با هنرمند و استاد همنشین باشی. این فضا برای من خیلی دلچسب بود و از ته دل راضی بودم.

کارگاه ساز

طباطبایی درباره فعالیت و درست کردن ساز و کسانی که با آنها همراه بوده، می گوید: سرپرست کارگاه استاد امیرعطایی کمانچه ساز معروف بودند. وی در ابتدای ورود من به کارگاه پیشنهادی دادند که چه می خواهی بسازی؟ من هم چون تازه کار بودم هرچه می گفتند قبول می کردم. در جواب گفتم: استاد هرچه که شما بگویید ولی من سال ها تنبک نوازی کرده ام و علاقه مند هستم که این ساز را درست کنم.

استاد امیرعطایی گفتند: الان تنبک ساز و تنبک نواز زیاد است، کارگاهش هم هست. چیزی بساز که سازنده اش کم است و خودش در معرض انقراض باشد. چیزی مثل قیچک، عود، رباب و مانند اینها که سازنده ندارد و کسی هم سراغش نمی رود. خلاصه آستین همت را بالا زدیم و وارد گود ساخت و ساز شدیم. بنا به توصیه جناب امیرعطایی قیچک درست می کردم. کمی بعد استاد اصلی تر ما آقای حسین قلمی بودند که الان پسرش همکار ما است و نقش زیادی در یادگیری و رفع  اشکال های من داشت.

با این تفاسیر از تنبک سازی نمی توانستم دل بکنم و در کنار کارهای دیگر تنبک را هم ادامه می دادم. دوست داشتم از کلیشه های بازاری دوری و سلیقه شخصی ام را دنبال کنم و نوعی از زیبایی شناسی را با آن تلفیق سازم که خدا را شکر به موفقیت نسبی هم رسیدم. من تا به حال ساز با جنبه تجاری و بازاری درست نکرده ام. ساخته هایم همگی فاخر، هنری و با رعایت همه اصول و جوانب بوده که هرکدام دو تا سه ماه زمان می برده است.

وی در مورد ریزه کاری ها و تزیینات کارهایش می افزاید: بیشتر کارهای تزیینی روی بدنه را انجام می دادم. مثلاً روی چوب های ساده و بدون طرح، طرح های ساده مثل اسلیمی و ترنج کار می کردم تا ظاهری قشنگ تر و شکیل تر داشته باشد. قیچک،  تنبک و سه تار ادواتی هستند که در ساخت شان مهارت دارم و کار کرده ام.

استاد درباره تعداد سازهایی که ساخته می گوید: دفتری دارم که در آن شناسنامه همه سازهایی را که ساخته ام ثبت می کنم. از سال 1378 تا حال حاضر، در مجموع 120 ساز درست کرده ام که 50 عدد تنبک، 50 عدد قیچک و 20 تا سه تار بوده است.

ساز ایرانی

استاد طباطبایی در مورد پیشینه این ساز کوبه ای می گوید: تنبک یک ساز ایرانی است که در آن شک و شبهه ای وجود ندارد. نام اولیه آن در بعضی از متون خُمک و تُنبلک هم آمده است که به مرور زمان تغییر کرده و به صورت تنبک یا تمبک درآمده است. البته در اصطلاح عامیانه به آن دمبک می گویند.

طباطبایی در اینجا به نکته  جالبی اشاره می کند که چرا این ساز را دمبک تلفظ می کنند؛ دمبک حالتی عامیانه، سطح پایین و تحقیرآمیز دارد که این مسئله به دوره قاجار برمی گردد. در این دوره به دسته های موسیقی عمله طرب می گفتند و چون نقش تنبک نواز خیلی کمرنگ تر از بقیه نوازنده ها بوده، درحاشیه قرار می گرفته است به همین خاطر می گفتند فلانی دمبکی است! یعنی سطح پایین است.

همه اینها گذشت تا استاد حسین تهرانی در دهه 20 خورشیدی به این ساز شخصیت و هویت تازه ای داد و برای نخستین بار به کمک موسیقیدان ها برایش نت و کتابی هم در این زمینه نوشت به نام آموزش تنبک که موجب ارتقای جایگاه این ساز در بین اهالی موسیقی شد. کم کم مسیر تکامل ادامه پیدا کرد و استاد بهمن رجبی و استاد امیرحسین افتتاح نوازندگی این ساز را توسعه دادند.

استاد در مورد ساختن تنبک در دهه های اخیر می افزاید: ساختن تنبک خیلی جدی گرفته نمی شده و چیزی که در حال حاضر معمول است، برای 200 سال اخیر است. ساخت این ساز از دهه 20 شروع شد که خیلی کم انجام می شد.

وی در مورد کارهایی که انجام می دهد، می گوید: کارگاه کوچکی داریم که در آن کارهای مربوط به تار، دوتار، سه تار، تنبک و قیچک را انجام می دهیم. ساخت و تعمیرات را در حد خرده کاری کار می کنیم؛ کارهایی مثل پوست کشیدن، سمباده زدن، تزیینات بیرونی که وسایل و ابزار زیادی نمی خواهد.

ساختن تنبک دستگاه خراطی و تراشکاری چوب می خواهد. چوب مناسب برای این کار چوب های  تر است که خشک نشده باشد. چوب خشک تراشیدنش سخت است و حین انجام کار امکان ترکیدن و شکستن آن زیاد است. به همین خاطر از چوب تر استفاده می شود. بعد از تراش و کارهای لازم روی چوب، آن را داخل نایلون می گذارند تا رطوبت آن گرفته شود که چند ماه طول می کشد. چوب مناسب برای درست کردن تنبک ترجیحا گردو، توت، زبان گنجشک و چنار است که مرغوبیت بالایی و دوام بیشتری از بقیه چوب ها دارند.

پوست که رویه تنبک است معمولاً از پوست شتر و گوساله است و پوست بز هم به ندرت استفاده می شود. از پوست بز برای تنبک هایی که دهنه کوچکی دارند بهره می گیرند.

در ساخت تنبک به صورت بازاری، تولید به صورت انبوه است و تعداد سفارش ها بالاست. آنها اتاق خشک کن دارند، سالن هایی که هوای گرم و خشک در آن جریان دارد. متأسفانه عده ای کار بدی می کنند و سازهای ساخته شده را داخل حوض های نفت و گازوییل می خوابانند تا با چربی آن نرم تر شود. البته چون وارد نیستند این کار را می کنند و از روی نادانی است. این کار نمی گذارد پوست خوب خشک شود و صدای طبل می دهد، انگار رویه شده است.

ابزار و قیمت ها

چوب هایی که برای ساخت و تولید تنبک به کار می رود را از چوب فروش های عمده و هیزم فروش ها تهیه می کنیم. یکی دونفر در کن و حوالی شهریار هستند چوب خوب و مرغوب برای سازها می آورند. چوبی که برای تنبک مناسب است، قطعه چوبی است که از تنه درخت بریده شده باشد که به آن گرده بینه می گوییم.

طباطبایی در مورد قیمت چوب ها توضیحاتی می دهد: چوب  تر چون آب دارد سنگین تر و قیمتش هم کمتر است. قیمت هر کیلو چوب توت معمولاً بین 1200 تا 1500 تومان است. البته چوب گردو را مترمکعبی می فروشند که 1/5 تا 1/8 میلیون قیمت دارد. پوست را هم طاقه ای از دباغی می گیریم که براساس تعداد دهنه ای که از آن درمی آید قیمت می خورد. مثلاً هر دهنه 25 هزار تومان و یک طاقه که 10 دهنه از آن بریده می شود 250 هزار تومان هزینه اش می شود.

برای ساخت تنبک دستگاه تراشکاری و خراطی لازم است. دستگاه خراطی کوچک تر است و بین 3 تا 5 میلیون قیمت دارد. اما دستگاه تراشکاری برق سه فاز می خواهد و بهایش از 20 میلیون به بالاست. معمولاً با 20 تا 25 میلیون تومان یک کارگاه 17، 18 متری راه  می افتد. اگر بخواهید دستگاه بگذارید 30 متر فضا نیاز دارید.

کارگاه ها و افراد معروفی که به ساختن تنبک و آلات دیگر اشتغال دارند کارگاه شیرانی در اصفهان، آقای حلمی در تهران، آقای قربانی در اصفهان، آقای همتی که به صورت محدود کار می کنند، از کسانی هستند که در این زمینه هنری فعالیت می کنند. این کار به ابزار زیاد و گرانی احتیاج ندارد. قیمت تنبک های تولید انبوه و بازاری بین 150 تا 200 هزار تومان و نمونه های فاخر و هنری از 500 هزار تومان تا 3،2 میلیون و حتی بیشتر می شود.

ارتباط با نویسنده: ali_elmi1361@yahoo.com