بی‌آبی و بیابان، تهدید تمدن ایران

خشکسالی، پدیده نادری در کشور کم آبی مانند ایران که بخش‌های گسترده از خاک آن به نام بیابان (بی آبان) نامیده می‌شوند، نیست. پدیده‌ای که در درازای تاریخ ایران کهن وجود داشته و همچنان نیز با آن خواهد بود. نسل‌های گذشته با توجه به این موضوع بسیار مهم و با استفاده از دانش روز و تجربیات خود، به روش‌های درست از منابع محدود آب برداشت می‌کردند. به این ترتیب هم کشاورزی پررونقی داشتند و هم بهترین روش‌های انتقال آب را به کار می‌گرفتند. این چنین بود که منابع و ذخایر آبی کشور نه تنها دستخوش تغییرات کاهشی نمی‌شد بلکه برای نسل‌های بعدی هم باقی می‌ماند. 

خطر گسترش بیابان‌ها و نابودی تمدن کهن 

از دهه 50 و همزمان با ورود صنایع به کشور، برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی و مدیریت‌های نادرست با سدسازی‌های گسترده و حفر چاه‌های عمیق که با موتورهای قوی آب را از دل زمین بیرون می‌کشیدند، آغاز شد. این مدیریت غلط منابع آب اکنون کار را به جایی رسانده است که برخی رودها، تالاب‌ها، آبخوان‌ها و دریاچه‌های کشور خشکیده‌اند و برخی دیگر نیز رو به خشکی گذاشته‌اند. در این بحبوحه مسئولان نیز همچنان به زینهار دادن‌ها اکتفا می‌کنند و دریغ از عملکردهای مناسب! 

در میان گفته‌های مسئولان، سخنان اخیر معصومه ابتکار، رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست ناامیدکننده‌تر است. وی خبر داده در سال ۲۰۵۰، یعنی ۳۵ سال دیگر، خشکسالی ۱۱ برابر امروز خواهد بود. به این ترتیب باید منتظر فجایع انسانی، اقتصادی و اجتماعی در دهه‌های آینده باشیم. این خطرها به قدری جدی هستند که ممکن است تمدن هزاران ساله ایران کهن نابود شود. چنانچه آخرین یافته‌ها و بررسی‌های بـاسـتان‌شـنـاسان، نشان می‌دهد تمدن بزرگ مایاها در آمریکای جنوبی، به دلیل خشکسالی‌های صد ساله نابود شد و از بین رفت. با توجه به پیش‌بینی خشکسالی‌های 30 ساله توسط ناسا در برخی مناطق خشک جهان مانند ایران، اگر منابع آب به درستی در کشور مدیریت نشود، ما نسل نابود‌کننده تمدن کهن ایران خواهیم بود. 

دریافت و برداشت‌ها یکسان نیست

ضیاء الدین شعاعی، رییس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری وزارت جهاد کشاورزی، در گفت‌وگو با «فرصت امروز»، در خصوص برنامه‌های این پژوهشکده برای مقابله با خشکسالی‌ها، اظهار می‌کند: به طور معمول مدیریت جامع آبخیزداری کشور در این موسسه انجام می‌شود. ایران کشوری است که میزان بارش‌ها و دریافت آب آن در دوره‌های مختلف، یکسان نیست. در ترسالی‌ها تا 12 میلیارد متر مکعب آب دریافت می‌کنیم اما در خشکسالی‌ها این میزان کاهش می‌یابد. بنابراین تمامی برنامه‌ریزی‌ها و مدیریت منابع آب باید براساس میانگین دریافت‌ها باشد. موضوعی که در کشور به آن توجه نمی‌شود. 

وی ادامه می‌دهد: براساس مدل‌های پیش‌یابی، وقوع خشکسالی 10، 12 ساله (حتی بیشتر) برای کشور کم آب ایران پیش‌بینی شده و میزان بارش‌ها و کاهش آن نشان می‌هد که این دوره خشکسالی شروع شده است. چون برنامه‌ریزی‌های منابع آبی ما براساس متوسط دریافت‌ها نیست بنابراین با بحران مواجه شده‌ایم. ناگفته نماند که مدیریت منابع آب در کشور برعهده وزارت نیرو است و این وزارتخانه موظف است برای دوره‌های خشکسالی و ترسالی با توجه به میزان دریافت آب، برنامه‌ریزی کند. 

ارومیه بهترین شاهد مدیریت غلط منابع آب

رییس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، دریاچه ارومیه را بهترین شاهد برای سوءمدیریت منابع آب در دهه‌های اخیر می‌داند و می‌گوید: دریاچه ارومیه گویا حرف می‌زند و از مدیریت‌های غلط منابع آبی در کشور سخن می‌گوید. با سدسازی‌های بی‌رویه و حفر چاه‌های عمیق مجاز و غیر‌مجاز (41 هزار چاه غیر‌مجاز)، به مردم اجازه بهره‌برداری داده‌ایم درحالی که توان اکولوژیکی این حوضه به این میزان نبود. 

با توجه به اینکه در فصل پر بارش زمستان هستیم اما بارش‌های اخیر نیز نتوانسته تاثیری بر ذخایر آبی کشور بگذارد، به‌گونه‌ای که زنگ خطر خشکسالی در دست‌کم 20 استان نواخته شده است. استان‌های البرز، بوشهر، تهران، چهارمحال و بختیاری، خراسان جنوبی، خوزستان، زنجان، سمنان، سیستان و بلوچستان، فارس، قـزویــن، قــم، کردستان، کرمان، کرمانشاه، کهگیلــویــه‌و‌بــویـراحمد، مــرکزی، هــرمزگــان و همدان، مناطقی هستند که نسبت به مدت مشابه سال پیــش از متـوسط بارندگی کمتری برخوردار بوده‌اند. برای نمونه، استان تهران تــا 50 درصـد و سیستان و بلوچستان با 93 درصد کاهش بارندگی مواجه بوده‌اند. 

آبخوان داری، راهی برای نجات منابع آب

شعاعی اظهار می‌کند: با این وضعیت مدیریت و بهره‌برداری منابع آبی باید براساس توسعه پایدار باشد و برداشت‌ها را طبق آن انجام دهیم نه اینکه میزان بارش‌ها نوسان داشته باشد اما برداشت‌ها همچنان ثابت بماند و به منابع تجدیدشونده بی‌توجهی شود. وی توصیه می‌کند: طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری را باید توسعه دهیم. جمع‌آوری سیلاب‌ها، تزریق آن به دشت‌ها، مهار نهرهای زیرزمینی در زیر رودخانه‌های فصلی و دادن آن به کشاورزان، دامداران و مرتع‌داران از جمله طرح‌هایی است که پژوهشکده خاک و آبخیزداری کشور در دست اجرا دارد. 

وی همچنین تکنولوژی سازه‌های آبی مانند سد را وارداتی دانسته و می‌افزاید: دانش سدسازی براساس متوسط آب مطمئن تعریف شده بود، این در حالی است که منابع آبی در کشور خشک و کم آبی مانند ایران، از متوسط مطمئن برخوردار نیست. در یک سال میزان بارش‌ها در کشور به 612 میلی‌متر رسید و در سال دیگر این میزان تنها به 280 میلی متر می‌رسید. یکی از سدهایی که می‌توان نام برد، سد میناب (رودخانه سرباز) است که پس از 10 سال خشکی کامل، با یک بارش فصلی، چنان پر شد که سرریز کرد. بنابراین در کشورهایی مانند ایران، هند و بنگلادش سدسازی‌های این چنینی شیوه غلط و نادرستی است. 

وی تاکید می‌کند: اگرچه در تکنولوژی سدسازی جلو هستیم اما در تنظیم آب حوضه‌ها مشکل داریم و ناتوانیم. چنانچه به مشکل کم‌آبی و خشکسالی‌های اخیر برنمی‌خوردیم، ممکن بود 20 سد دیگر هم در حوضه کوچک ارومیه ساخته می‌شد. خوشبختانه مدیریت منابع آب کشور به این اشتباهات پی برده است و پذیرفته که پروژه‌های سدسازی باید دست‌کم در این حوضه متوقف شود. 

***

آب تهران جیره‌بندی نمی‌شود؛

یک چشم به آسمان و چشم دیگر به مردم

کاهش 50 درصدی حجم بارش‌های استان تهران، در سال آبی جاری نسبت به زمان مشابه سال پیش، پایتخت‌نشینان را با مشکلات بیشتری روبه‌رو می‌کند. کاهش حجم مخازن سدهای اطراف تهران، خبر از بحرانی بودن موضوع دارد. فرید ظهیری، معاونت نظارت بر بهره‌برداری آب و فاضلاب استان تهران، در گفت و گو با «فرصت امروز»، بر کاهش بارش‌ها و حجم مخازن پشت سدها تاکید و اظهار می‌کند: نسبت به سال آبی گذشته و همچنین تراز آبی 47 ساله، از ابتدای سال آبی جاری با کاهش مواجه بوده‌ایم. 

وی می‌گوید: براساس گزارش شرکت آب منطقه‌ای تهران، از یکم مهرماه تا یکم بهمن ماه 93، نسبت به متوسط 47 ساله (بلند‌مدت)24 درصد کاهش حجم ریزش جوی داشته‌ایم. میزان حجم مخازن پشت سدها نیز نسبت به سال گذشته کاهش داشته است. ظهیری ادامه می‌دهد: بر پایه این گزارش، در تاریخ سوم بهمن 93، حجم کل ذخیره آب سد طالقان (اطراف تهران) 144 میلیون متر مکعب بود. این سد در تاریخ سوم بهمن سال گذشته (92) 155 میلیون متر مکعب بود و در سال پیش از آن یعنی سال آبی 91، به 260 میلیون متر مکعب می‌رسید. 

معاون بهره‌برداری آبفای استان تهران، گزارش حجم آب سد لتیان (دیگر سد اطراف تهران) را نیز ارائه و توضیح می‌دهد: در روز سوم بهمن 93، حجم کل ذخیره آب سد لتیان 7/24 میلیون متر مکعب و در زمان مشابه سال 92، 32 میلیون متر مکعب بود. این در حالی است که حجم آب این سد در تاریخ سوم بهمن 91، به 4/51 میلیون متر مکعب می‌رسید. این وضعیت تقریبا در تمامی سدهای استان تهران به همین‌گونه است و با کاهش آب روبه‌رو هستیم. 

ظهیری، درباره برنامه‌های سازمان آبفای استان تهران برای خشکسالی‌های اخیر می‌گوید: برنامه‌ریزی آبفا و شرکت آب منطقه‌ای استان تهران، در استفاده بیشتر از ذخایر زیرزمینی است تا ذخیره پشت سدها افزایش یابد. در غیر‌این صورت و در ادامه سال آبی جاری با کمبود بیشتر منابع آبی مواجه خواهیم شد. 

وی در ادامه از شهروندان تهرانی خواست تا با صرفه‌جویی آب، مشکل کم آبی را مدیریت کنند و افزود: در حالی که همچنان به لطف خدا و بارش‌های جوی امیدوار هستیم اما از مردم می‌خواهیم که با برنامه‌ریزی در مصرف آب، این مشکل را مدیریت کنند. معاون بهره‌برداری آبفای استان تهران، احتمال جیره‌بندی آب تهران از اسفندماه امسال را رد کرد و گفت: برنامه‌ای برای جیره‌بندی آب تهران نداریم اما درخواست ما از مردم این است که با رعایت الگوی مصرف و دقت بیشتر، کمبود آب را مدیریت کنند. همچنین رسانه‌ها نیز می‌توانند با آگاهی‌رسانی‌های مناسب و بهنگام نقش پررنگی داشته باشند.