کسانی که بورس کالا را عامل انحصار می‌دانند دانشی از ماهیت این بازار ندارند

خوشبختانه در کشور ما با وجود همه مشکلات و بی‌تجربگی که در میان مدیران وجود داشت، شماری از مدیران جوان و متخصص در سال‌های گذشته با سفر به کشورهای توسعه‌یافته، مشاهده ساختار اقتصادی آن کشورها و همچنین علم به معضلات ساختاری بازار کالای ایران، از بازارهایی همچون LME بورس فلزات لندن الگو گرفتند و با سمت و سویی که به بازار کشور ما بیاید، آن را در ایران پیاده‌سازی کردند. به این ترتیب از سال 1382 نخستین بورس کالایی در ایران با عنوان بورس فلزات تهران راه‌اندازی شد که این بازار تا به امروز در مسیر رشد قرار گرفته و دارای بخش‌های صنعتی و معدنی، پتروشیمی و کشاورزی است.

نکته حائز اهمیت در بررسی عملکرد بورس کالا در سال‌های اخیر، نظام‌مند شدن بازار کالا و کمرنگ شدن نقش واسطه‌ها در بازار کالای کشور است. برای مثال در بازار فولاد که بخش عمده معاملات بورس کالا در این سال‌ها را به خود اختصاص داده، در گذشته بازار سیاه و دلالی به وضوح دیده می‌شد و واسطه‌ها با خرید و انبار کردن محصولات، به سادگی از نهادهای تولیدی سوء‌استفاده می‌کردند؛ به طوری که شاید اغراق نباشد که از سودهای بادآورده و بدون زحمت چندهزار میلیاردی در آن زمان سخن بگوییم.

به این ترتیب اگر امروز کسانی بپرسند که روند معاملات رانتی در بازار فولاد چگونه اصلاح شد و چرا امروز شاهد آرامش در مبادلات فولاد در کشور هستیم؟ باید به آنها پاسخ داد که بورس کالای ایران توانست با قوانینی مشخص و معاملاتی منطقی و آزادانه به بازار فولاد کشور نظم دهد. حال پرسش دیگری مطرح می‌شود که بازار پتروشیمی که حدود 40 درصد صادرات غیرنفتی کشور را تشکیل می‌دهد و ایران بعد از عربستان در جایگاه دوم خاورمیانه قرار دارد، چرا باید برای نظام‌مند شدن از طریق بورس کالا با حواشی و مقاومت‌های زیادی روبه رو شود؟ با نگاهی به شواهد موجود و مرتبط با صنعت پتروشیمی تنها موضوعی که به ذهن خطور می‌کند، یکسری اقدامات مشکوک در بازار پتروشیمی است که تنها نتیجه آن، آسیب رساندن به این صنعت ارزشمند است.

بورس کالا دست مفسدان اقتصادی را رو می‌کند

موضوع دیگر حوزه پتروشیمی که این روزها مطرح می‌شود و برای خود من نیز دارای پرسش‌های فراوانی است، بحث خروج معاملات مواد پتروشیمی از بورس کالای ایران است. در اینجا به نظر می‌رسد عده‌ای سعی دارند مکانیسم عرضه و تقاضای شفاف بورس کالا را قربانی منافع شخصی کنند که تحقق این کار، حاصلی جز اخلال در ساختار اقتصادی کشور نخواهد داشت. اگر قرار بود بورس کالا در تبادل محصولات، شرایط نامساعدی را برای واحدهای تولیدی به وجود آورد، طبیعتا واحدهای بزرگ فولادساز ما در سال‌های اخیر مانند فولاد مبارکه، فولاد خوزستان، فولاد خراسان و ذوب‌آهن اصفهان که حدود 95 درصد تولید فولاد کشور را در اختیار دارند، محصولات‌شان را به صورت مستمر در بورس کالا عرضه نمی‌کردند.

بورس کالا در صورت حمایت بیشتر دولت می‌تواند خیلی از مفاسد اقتصادی را از بین ببرد و در دورانی که این بازار از مرز معاملات فیزیکی فراتر رفته و در حال راه‌اندازی ابزارهای نوین مالی است، نباید با بهانه‌های مختلف این نهاد اقتصادی را تضعیف کرد. پرسش من از موافقان خروج مواد پتروشیمی از بورس کالا این است که آیا با خروج معاملات از بورس، مشکلات فعلی حل می‌شود یا فقط صورت مسئله پاک و زمینه برای رانتخواری و فساد در بازار پتروشیمی فراهم می‌شود؟ در این بین اگر خروج مواد پتروشیمی به فساد‌های مالی و ضربه به صنایع پایین‌دستی منجر شد، چه کسی می‌خواهد مسئولیت این کار را بپذیرد؟ مشخص نیست پشت پرده اتفاقات صنعت پتروشیمی چه مسائلی وجود دارد که این موضوعات و تلاش‌ها صورت می‌گیرد. با توجه به اینکه معاملات در بورس خیلی از مسائل را روشن می‌کند، این شفافیت با منافع برخی افراد همخوانی ندارد به این ترتیب فعالیت‌های بورس کالا در راستای منافع ملی بوده اما تنها با منافع عده‌ای خاص در تضاد است؛ البته ناگفته نماند که اگر در روند معاملات بورس مشکلاتی وجود دارد به‌طور طبیعی باید از سوی دست‌اندرکاران بازار و مسئولان رفع شود.

هنوز اندرخم یک کوچه‌ایم!

شاید جالب باشد که بدانید توسعه بورس‌های کالایی و توجه ویژه دولت‌ها به این بازار به حدی رسیده که امروز کشور ترکیه با توجه به مزیت بالایی که در تولید فندق دارد، برای منطقی کردن قیمت و جلوگیری از حضور واسطه‌ها در این بازار، بورسی برای فندق تشکیل داده است اما در کمال حیرت در کشور ما محصولات باارزشی همچون مواد پتروشیمی که در تولید برخی از این مواد دارای مزیت هستیم، عده‌ای با اظهارنظرهای شخصی و نابخردانه مانع از عرضه همه‌جانبه و کشف قیمت واقعی این محصولات در بورس کالا می‌شوند.

با همه این تفاسیر و براساس اصول علم اقتصاد و طرح‌های حمایتی از تولید و شفافیت در اقتصاد، دادوستد محصولات پتروشیمی در بورس کالا برای نظام‌مند شدن این صنعت یک غایت است و مسئولان دولتی نباید اجازه دهند که عده‌ای با برخی اظهارنظرهای سطحی مانع توسعه بورس کالا در اقتصاد ایران شوند. این اظهارنظر از سوی عده‌ای که «بورس کالا سبب ایجاد انحصار در بازار می‌شود» به وضوح نشان می‌دهد که آنها هیچ دانشی از ماهیت و کارکرد بورس‌های کالایی در اقتصادهای مختلف ندارند زیرا در همه جای دنیا بورس‌های کالایی مانع انحصار و نماد بازار آزاد هستند به طوری که خریداران و فروشندگان به این بازار می‌آیند و برای خرید و فروش به رقابت می‌پردازند به این ترتیب انحصار با ماهیت و فعالیت‌های بورس کالا در تضاد است.

* اقتصاددان