خاک‌ورزی صحیح کشاورزی را از بحران می‌رهاند

نزدیک به 14 سال است که مسئولان هشدارهای لازم برای کاهش منابع آبی را نهیب می‌زنند، اما گویا این کمبود در هیچ‌سالی به اندازه امسال، نگران‌کننده نبوده است. از طرفی اکثر کارشناسان، تقصیرها را به گردن بخش کشاورزی می‌اندازند؛ بخشی که با تولید خود، خوراک کشور را تامین می‌کند و در سایه امنیت غذایی، امنیت ملی را می‌آفریند.  حال این سوال مطرح می‌شود که چه راهکارهایی برای کاهش مصرف آب در کشاورزی وجود دارد که با کمک آن هم تولید را ادامه داد و هم منابع آبی را تا حد امکان حفظ کرد. به جرأت می‌توان گفت که خاک‌ورزی صحیح و اصولی، نه‌تنها تا 50درصد هزینه‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه در بهینه کردن مصرف آب نیز بسیار موثر خواهد بود. آنچه در ادامه می‌خوانید، گفت‌وگوی «فرصت امروز» با یکی از استادان اگرواکولوژی است. مجتبی روحی، کارشناس ارشد زراعت و دانشجوی دکتری درباره اینکه چگونه می‌توان با خاک‌ورزی صحیح، مصرف آب را بهینه کرد، نظرات قابل‌توجهی دارد که اگر این مسائل در کشاورزی کشور رعایت می‌شد، شاید امروز شاهد چنین بحرانی نبودیم.

شخم غیراصولی زمین
کشت دیم، یکی از روش‌هایی است که در کاشت غلات استفاده می‌شود. بنای دیم‌کاری بر این است که دست‌کم 25درصد از آب مورد‌نیاز گیاه قبل از کاشت، از بارندگی فصل گذشته در زمین ذخیره شده باشد. به‌طورکلی دیم‌کاری به معنی کاشت محصول به کمک نزولات آسمانی است.
بر همین اساس، کشاورز باید کاری کند که آب بیشتری در زمین ذخیره شود و خاک را طوری شخم بزند که سطح زیرین آن بازنگردد. زیرا در این صورت، گرمای آفتاب موجب تبخیر رطوبت خاک خواهد شد. این در حالی است که متاسفانه تقریبا تمام وسایل و ابزار کشاورزان ایرانی از اروپا وارد می‌شود؛ اروپایی که از نظر میزان بارش‌ها کمبودی ندارد و ابزار و ادواتی که به بازارهای جهانی عرضه می‌کند، معمولا در شخم زدن زمین، بیشترین تبخیر را نصیب خاک می‌کنند.
اما آنچه مسلم است، استفاده از گاوآهن قلمی یا چیزل برای کشاورزان ایرانی است. این وسیله هنگام شخم زدن، تنها به ایجاد شکاف در خاک اکتفا می‌کند و کاهش رطوبت خاک در این حالت به حداقل ممکن می‌رسد. البته این نوع شخم در فصل پاییز استفاده می‌شود و باید در فصل بهار، همین زمین را با گاوآهن پنجه‌غازی شخم زد. این گاوآهن، سطح زمین را تنها دو تا سه سانتیمتر بر هم می‌زند و باعث می‌شود که لوله‌های مویین پر شده و از تبخیر آب جلوگیری شود.

خاک ما فقیر است
کمبود مواد آلی خاک ایران، یکی دیگر از مسائلی است که بر مصرف بیشتر آب دامن می‌زند. نقش مواد آلی به‌جز تغذیه دانه و بذر، افزایش سطح ویژه خاک و حفظ آب در بستر آن است. تحقیقات نشان می‌دهند که تنها یک‌دهم درصد خاک کشور از موادآلی تشکیل شده است. این در حالی است که خاک‌های اروپایی نیم‌درصد موادآلی دارند و قدرت ذخیره آب در آنها به‌مراتب بالاتر است. البته برای حل این مشکل می‌توان از کودحیوانی استفاده کرد که 25 تا 30درصد ذخیره آب را افزایش می‌دهد.
راهکار دیگری که برای بهبود مصرف آب وجود دارد، به نوع کشت بازمی‌گردد. بهتر است کشاورزان ما محصولی را کشت کنند که دوره رشد کوتاه‌تری داشته باشد که به فصل خشکی نرسد؛ مانند گندم. گفتنی است زودرس کردن تمام بذرها در کشور مطمئنا به مدیریت آب کمک شایانی خواهد کرد. هرچند تغییر الگوی کشت هم می‌تواند مثمرثمر باشد. یعنی محصولی که در یک منطقه کشت می‌شود، متناسب با منابع آبی همان ناحیه باشد، اما مشکل اینجاست که نمی‌توان صاحبان زمین را ملزم به کاشت محصولی کرد به‌جز آنچه تا به حال می‌کاشته‌اند. بنابراین لازمه آن، تغییر زیرساخت‌های فرهنگی و افزایش حمایت‌ها و سیاست‌های تشویقی از طرف دولت است. به‌عنوان مثال، خوب است زعفران یا کلزا را زمانی مانند زمستان کشت کنیم که نزولات آسمانی در آن فصل بیشتر از بقیه سال باشد.

سیستم‌های نوین آبیاری
استفاده از سیستم‌های آبیاری تحت فشار، می‌تواند راندمان آب را از 35درصد کنونی به 75درصد ارتقا دهد، اما کشاورزی ما در اجرای این راهکار با دو مشکل روبه‌رو است؛ یکی کمبود منابع مالی کشاورزان و دیگری عدم یکپارچگی اراضی. مشکل اول با حمایت دولت و تامین منابع مالی حل خواهد شد، اما مشکل دوم کمی پیچیده‌تر است، زیرا قانون ارث در سال‌های دراز باعث شده که زمین‌های بزرگ کم‌کم به قطعات کوچک‌تر تقسیم شود و اکنون شاید متوسط زمینی که در اختیار هر کشاورز است، حدود سه هکتار باشد. این در حالی است که استقرار سیستم‌های نوین آبیاری مستلزم داشتن زمین‌های وسیع 10هکتاری است. بنابراین لازم است که این قانون اصلاح شود تا درنهایت به مصرف بهینه آب برسیم.

راهکارهای دیگر
راهکارهای دیگر در این زمینه استفاده از مواد و محصولاتی است که توانایی جذب و نگهداری آب را دارند. علاوه‌بر آن آثار سوئی نیز برای گیاه نداشته و به میزان نیاز، آب در اختیار آن قرار دهند.
استفاده از کودهای پتاس (به شرط اینکه آنالیز خاک توسط کشاورز در زمان‌های معینی انجام شود) برای افزایش مقاومت در برابر خشکی، توسعه کشت‌های متراکم گلخانه‌ای برای افزایش راندمان آبیاری و ارائه تسهیلات مورد‌نیاز به کشاورز برای مدیریت مصرف آب و خاک‌ورزی بهینه از دیگر عواملی است که می‌تواند در صرفه‌جویی آّب در بخش کشاورزی موثر باشد.