حاشیه ای درباره چالش آب، یوز و بحران محیط زیست در ایران

با نقش بستن یوزهای ایرانی بر پیراهن تیم ملی فوتبال، حفظ یوزپلنگ های ایرانی به دغدغه ای ملی بدل شد، تا آنجا که در دو بازی اخیر تیم ملی با کره جنوبی و سوریه در مقدماتی جام جهانی 2018 روسیه، پیراهن تیم ملی منقش به نقش یوزها نبود و ایران در غیاب یوزها تنها دو تساوی به دست آورد؛ گویا یوزهای ایرانی هم از پیراهن تیم ملی فوتبال ایران رخت بربسته اند و هم از زیستگاه های طبیعت ایران.

با این همه، نهم شهریورماه روز ملی یوزپلنگ ایرانی بود و با فرا  رسیدن این روز ملی، بحث و صحبت درباره یوزهای ایرانی در روزهای اخیر بالا گرفت؛ کمپینی از سوی جامعه مدنی و فعالان محیط زیست برای حفظ زیستگاه این  گونه جانوری در ایران به راه افتاد؛ شعار «تا یک حسرت ملی تنها ۵۰ یوز باقی است» سر داده شد.

هنرمندان بسیاری همچون هدیه تهرانی به این کمپین پیوستند، محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه در حمایت از یوز ایرانی پیامی ویدئویی داد؛ آذری جهرمی وزیر ارتباطات با انتشار عکسی در اینستاگرامش از یوز ایرانی حمایت کرد؛ شماره حسابی برای کمک های مردمی و نجات یوزهای ایرانی اعلام شد. . . اما در این بین، سازمان حفاظت محیط زیست تنها ناظر ماجرا بود و با سخنان اخیر عیسی کلانتری مشخص شد که اساسا حفظ یوزهای ایرانی اولویتی در برنامه های او برای حفاظت از محیط زیست ندارد. او گفته بود که  «نباید آب را قربانی مسئله ای جزیی همچون یوزپلنگ کرد»، این در حالی است که کارشناسان، مغایرت و منافاتی میان حفظ زیستگاه یوزهای ایرانی و مسئله آب نمی بینند.

ریشه واژه یوزپلنگ

یوزپلنگ واژه ای فارسی است که از ترکیب دو کلمه یوز و پلنگ تشکیل شده است؛ یوز از یوزیدن به معنای جستن، جهیدن و طلب کردن می آید و یوزپلنگ به معنای پلنگی است که به دنبال شکار گشته و آن را با جستن و دنبال کردن می گیرد. در زبان انگلیسی به یوزپلنگ  «چیتا» گفته می شود که ریشه سانسکریت داشته و از هندوستان آمده است، اما در جهان تنها دو گونه یوزپلنگ وجود داد که یک گونه آسیایی و گونه دیگر آن آفریقایی است.

گونه آفریقایی یوزپلنگ در شمال این قاره پهناور منقرض شده و حضور آن در حال حاضر فقط محدود به جنوب این قاره است. نسل یوز آسیایی نیز که زمانی در گستره وسیعی از غرب آسیا پراکنده بود، از 20 سال پیش جز در ایران منقرض شده است. در حال حاضر، زیستگاه یوزپلنگ آسیایی تنها به ایران محدود می شود و به همین دلیل به یوز آسیایی، یوز ایرانی نیز گفته می شود.

عیسی کلانتری و ابرچالش آب

در حالی عیسی کلانتری ابتدای هفته در نامه ای به محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه، از پیام ویدئویی او به  مناسبت فرا رسیدن نهم شهریور و روز ملی یوزپلنگ ایرانی تشکر کرد که دو روز بعد در نخستین نشست خبری اش به عنوان رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، یوزهای ایرانی را به قربانگاه برد و حفظ آنها را فدای مدیریت چالش آب کرد؛ صحبتی که هرچند کارشناسان و فعالان مسئله آب را خوشحال کرد، دوستداران محیط زیست و یوزهای ایرانی را به فکر و اندوه فرو برد.

کلانتری در این نشست خبری، بیش از ۷۰درصد مشکلات محیط زیست كشور را مسئله آب دانست و گفت که در حال حاضر موضوع نخست کشور باید آب و کمبود آن باشد؛ او البته به نکته های درستی اشاره کرد، از اولویت بندی چالش های محیط زیست سخن گفت و در ادامه بحران آب را نه چالشی برای نظام، بلکه برای تاریخ 7هزار ساله ایران زمین دانستو افزود: «هر کشوری در حوزه محیط زیست یک اولویت کاری دارد. برای مثال، چین آلودگی هوا را اولویت اصلی خود قرار داده است.

ممکن است در کشورهای دیگر پسماند یا سایر مسائل محیط زیست در اولویت باشد. بررسی ها نشان می دهد بیش از ۷۰درصد مشکل محیط زیست کشور ما در حوزه آب است و تداوم روند موجود در کشور تا ۱۵ سال آینده موجب از  بین  رفتن تاریخ چند  هزار  ساله ما خواهد شد.»

اما سخنان چالش برانگیز کلانتری، آنجایی بود که او به یوزها اشاره کرد: «آب، تاریخ 7هزار ساله ایران زمین را به  مخاطره می اندازد. ما نباید مسئله مهمی مانند آب را قربانی یوزپلنگ کنیم. اگرچه هر دو دارای اهمیت هستند، اما اولویت های کشور باید در نظر گرفته شود.»

او در ادامه نشست، حرف های عجیب تری نیز زد؛ از جمله آنجا که با سدسازی در شمال ایران موافقت کرد و گفت: «از نظر من، سدسازی در برخی جاها خوب و در برخی جاها بد است. من سد نازلو و سد سیمینه رود را با وجود پیشرفت کاری بالا و صرف هزینه های بسیار بالا متوقف کردم، بنابراین سدسازی در همه جا خوب یا بد نیست، بلکه لازم است ارزیابی زیست محیطی برای احداث سد انجام شود. معتقدم در شمال کشور سدسازی مانعی ندارد.»

موافقت کلانتری با سدسازی، نکته ای است که باعث می شود گاهی او را به جای رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با وزیر نیرو اشتباه بگیریم. جالب اینجاست که شرط کلانتری برای پذیرش این سمت هم بی ارتباط با بحث های وزارت نیرو نبوده است:  «۷۰درصد وقت خود را روی مسئله آب خواهم گذاشت، چون اشتباه است که وزارت نیرو را به  حال  خود رها کنیم. شرط من برای پذیرش ریاست سازمان این بود که تصمیم گیر اصلی آب، شورای  عالی آب باشد، نه وزارت نیرو. آقای روحانی هم شرط من را پذیرفت.»

ترجیع بند سخنان جالب کلانتری همچنان ادامه داشت؛ او در موافقت با محصولات تراریخته نیز صحبت کرد که با واکنش اکثر فعالان محیط زیست روبه رو شد: «تابه حال آنهایی که مخالف تراریخته هستند یک استدلال منطقی و علمی ندارند و حرف های سیاسی و شعاری مطرح می کنند.» گفتنی است محصولات تراریخته به محصولات کشاورزی دستکاری شده ژنتیکی  گفته می شود که کاشت آن در ۳۵کشور جهان ممنوع اعلام شده است.

متهمی در جایگاه مدعی؟!

اما این نخستین باری نیست که کلانتری در همین مدت کوتاه ریاستش بر سازمان حفاظت محیط زیست از ابتدای دولت دوازدهم، با حرف ها و موضع گیری هایش تیتر رسانه ها می شود. او چندی پیش در نخستین گفت وگوی تلویزیونی اش به عنوان رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، آمارهای نگران کننده ای درباره بحران آب در ایران ارائه داد و گفت که مصرف آب تجدیدپذیر در ایران ۱۱۰درصد است، یعنی هر سال 10درصد بیشتر از سال قبل از منابع آب تجدیدپذیر ایران استفاده می شود و این یعنی ایران هر سال 10درصد خشک تر می شود.

کلانتری در این گفت وگو از سیاست سدسازی و خودکفایی کشاورزی در سال های قبل انتقاد کرد و یکی از مهم ترین دلایل چالش آب در ایران را بحث کشاورزی و اصرار بر سیاست خودکفایی دانست، حال آنکه کلانتری خود بیشتر از یک دهه وزیر کشاورزی بود و انتقاد او از سیاست های کشاورزی از قضا به سال های وزارت خودش نیز باز می گردد، گویی متهمی در جایگاه مدعی نشسته است.

با این همه هنوز یک ماه از انتخاب کلانتری به ریاست سازمان حفاظت محیط زیست نمی گذرد و سخنانش از همین ابتدا او را به چالش با فعالان محیط زیست کشانده است. حالا باید به انتظار نشست و دید که وضعیت محیط زیست ایران با او به کجا می رود؟!

ارتباط با نویسنده: ivankaramazof@yahoo.com