وزیر راه و شهرسازی بار دیگر نسبت به افزایش پوپولیسم هشدار داد / بعضی نامزدها به شیوه ترامپ عمل می‌کنند

وزیر راه و شهرسازی در جدیدترین موضع گیری خود درباره انتخابات پیش روی ریاست جمهوری با انتقاد از شعارها و وعده هایی که مسائل بسیار پیچیده اقتصادی را ساده سازی می کنند، از ظهور و قدرت گرفتن پوپولیسم جدید در انتخابات ۹۶ خبر داد.

به گزارش «فرصت امروز»، عباس آخوندی درباره تجربه های پوپولیستی در کانال تلگرامی خود نوشت: در یادداشتی در هفته گذشته و پیش از شروع مناظره ها گفتم که این انتخابات صحنه نبرد گمراهی بر علیه آگاهی است. اینک که برنامه های تبلیغاتی نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری عملیاتی شده، آشکارا می توان این صحنه را دید.

دروغ زنی، دادن وعده های بی پشتوانه و اظهار ادعاهایی را که هیچ جا به اثبات نرسیده  است به وفور می بینیم. همزمان، تکذیبیه های وزارتخانه ها و سازمان های مختلف و اظهارات سیاستمداران برجسته کشور، حتی در سطح رئیس مجلس درباره غیر عملی بودن یا حتی غیرقانونی بودن ایجاد چنین تعهداتی را می بینیم.

سوال اصلی این است که آیا این تکذیبیه ها می تواند اثرات تبلیغی آن سخنان بی پشتوانه را در ذهن ها خنثی کند. من بر این باورم که نمی تواند و برد آنها بسیار محدود است، دلیل آن نیز کاملاً روشن است. پوپولیسم با ایجاد یک دیوار ذهنی در مخاطبان خود، راه را بر شنیده  شدن صحبت شما و سایر رهبران اجتماعی می بندد و با ایجاد دو  گانه فرضی جامعه را به دوپاره تقسیم می کند؛ مثلاً در انتخابات اخیر گروه 4 درصدی و 96 درصدی. سپس، با ایجاد یک نوع همذات پنداری جریان خود را به عنوان رهبر یکی از این گروه ها جا می زند. پس از آن، تکلیف اعضای جامعه روشن است؛ «یا با منی» و «یا بر منی». اگر با منی پس تو بر حق هستی و اگر در مقابل هستی، تکلیفت روشن است. بنابراین، اساسا جایی برای گفت وگو باقی نمی گذارد. دقیقا همان گفتمانی که در دولت پیشین همه مردم شاهد آن بودند.

رویارویی با این پدیده بسیار دشوار است. شما در آمریکا هم دیدید که بخش اعظمی از سیاستمداران آمریکا بسیج شدند و حتی حزب ترامپ؛ جمهوریخواهان هم بسیج شدند تا بگویند این مرد «یاوه» می گوید، لیکن موفق نشدند. از حیث منطقی فهم یاوه های ترامپ و همچنین فهم روش کسب وکار وی که بر مبنای زد و بند و سوداگری و قمار بود و رفتار شخصی وی به ویژه در ارتباط با زنان، کار دشواری نبود. لیکن، با این وجود ترامپ کار خود را به پیش برد. به نظر شما چرا؟ برای پاسخ به این سوال ضروری است که اولاً درک درستی از پوپولیسم داشته باشیم و ثانیاً با سازوکارهای آن آشنا شویم و بدانیم که بسیار جان سخت است وگرنه، رویارویی منطقی با این عوام گرایی اثربخشی بسیار محدودی خواهد داشت.

مهم ترین ویژگی پوپولیسم ماهیت ضدنخبگی، ساختار شکنی و بی اعتبارسازی نهادهای اجتماعی به ویژه نهادهای مرجع است. رهبران پوپولیست با متهم ساختن یک یا گروهی از نخبگان به سوءاستفاده از قدرت، فساد و ویژه خواری با یک تیر چند نشان می زنند. آنان با درگیر شدن با بزرگان، موقعیت خود را در جامعه ارتقا می دهند.

این یک مثل قدیمی است که می گوید، برای آنکه خود را در جامعه بسیار بیش از آنچه هستی نشان دهی، باید با بزرگ تر از خود درگیر شوی. در این ارتباط برد و باخت مهم نیست. همین که درگیری رخ دهد و بزرگ تری به دام شما بیفتد و تن به درگیری دهد، شما در واقع به هدف خود رسیده اید.

این همان اتفاقی است که در انتخابات سال 1384 رخ داد. تأکید این یادداشت بر این نکته است که اکثر آقایانی که خود را برای این دوره از رقابت ها آماده می کنند از درک این حقیقت غافل مانده اند که با یک حرکت پوپولیستی کم سابقه از نظر تاریخی در ایران و بسیار بی محابا از حیث آمادگی هزینه کردن منابع نسلِ موجود و نسل های آتی برای پیروزی در این رقابت، روبه رو هستند.

معمولاً پوپولیست ها عناصری از چپ و راست را به هم ترکیب  و چنین وانمود می کنند که دارای منافع هر دو اردوگاه بدون مضار آنها هستند. لذا ضمن سر دادن شعار توزیع پول و یارانه و ساخت مسکن که رویکردی چپ روانه و ملازم با توسعه دولت است، شعار ضدتوسعه دولتی و ضدیت با بنگاه های بزرگ و مولد ارزش افزوده ملی به ویژه نهادهای مالی سرِ مخالفت می گذارند و چنین وانمود می کنند که این نهادها ابزارهای بهره کشی از ملت هستند و آنها در  صدد بازتوزیع منابع آنها به طور عادلانه در بین ملت هستند. در عین حال، آنها اینقدر هوشمند هستند که برای ممانعت از شکل گیری هرگونه مخالفت از سوی توده ها، مانع شکل گیری هرگونه تشکل و سندیکاهای کارگری شوند و ترجیح می دهند که با تک تک افراد به طور مستقیم ارتباط برقرار کنند.

نگاهی به تجربه های پوپولیستی جهان جالب توجه است. برجسته ترین رهبر پوپولیستی که در قرن بیستم در غرب ظهور کرد، هیتلر بود. البته رهبران پوپولیست غربی از اردوگاه های راست گرایان افراطی بودند، همچون موسولینی یا به گفته برخی دیگر خانم تاچر. این حکم درباره نمونه های متاخر نیز صدق می کند چون بوش (پسر)، سارکوزی، برلوسکنی و اخیرا ترامپ.

نمونه شاخص اردوگاه چپ در  این ارتباط استالین است و اخیرا نیز می توان از چاوز نام برد. توجه به روش و منطق آنان جای عبرت گیری فراوان دارد. به هر روی، رهبران پوپولیست عمدتا با طبقه متوسط درگیر می شوند، در حالی  که احساسات پوپولیستی دو سوی طیف نخبگان سنت گرا و توده های کم سواد و با درآمد پایین را به هم پیوند می دهد. در نتیجه، بسیاری از آنها موجب بر سرِ کار آمدن دولت های اقتدارگرا و مستبدان پوپولیستی شدند.

فهم فرآیندهای شکل گیری و گسترش حرکت های پوپولیستی مستلزم فهم منطق و سازوکار جلب آرای عمومی از سوی آنهاست. آنان اساسا با بحث و استدلال مخالفند. روش کار آنان بسیار ساده، در عین حال در بسیاری از موارد مؤثر و کارساز است.

البته لازمه کار این است که شخصیت رهبر پوپولیست متناسب با این گفتمان باشد وگرنه کار به این سادگی هم نیست. آنان با ساده سازی مسائل بسیار پیچیده و با ایجاد دوگانه های متوالی سیاه و سفید، مخاطب را در طول مسیر به  همراه خود می کشند و فرصت فکر کردن را از مخاطب خود می گیرند. ناگاه شما ملاحظه می کنید، خیل عظیمی از جمعیت در یک طرف دیوار ذهنی که این جریان ایجاد کرده است قرار گرفته اند و آن سوی دیوار را اساسا نمی توانند ببینند.

برای نمونه، گفتمان انتخاباتی سال 84 را به یاد بیاورید. رقیب مرحوم هاشمی رفسنجانی دو تکیه کلام داشت: «ما می توانیم» و «این شدنی» است. تا ایشان می خواست استدلال بیاورد که این ادعاها، بسیاری شان فاقد منطق است و پاره  دیگری از آنها نیازمند منابع فراتر از توان و طاقت بودجه عمومی  است، منطق رقیب کار کرده بود و با ایجاد حس همذات پنداری در مخاطبان بر جان آنان نشسته بود. خیلی مهم است که بدانیم دلنشین بودن یک بحث با منطقی بودن آن تفاوت فراوان دارد.

اکنون نیز برخی از نامزدها می خواهند همان مدل را با چاشنی ترامپی اجرا کنند. آنها می گویند چرا اینقدر می گویید نمی شود، نداریم، نمی توانیم. هم می شود، هم داریم و هم می توانیم. حال اینکه اساسا کسی چنین چیزی نمی گوید. با این بیان، اینها در صددند که رقیب را ناتوان نشان دهند و خود را توانا، بدون اینکه هیچ استدلال روشنی داشته باشند و یا منبع مشخصی را نشان دهند.

البته این نامزد به خوبی نمونه قبلی نمی تواند نقش ایفا کند چون، شخصیت و سوابق فردی  وی در فروش شهر و انجام تخلفات متعدد با قبلی در ابتدایِ شروع کارش بسیار متفاوت است و ژست و بیانش هم چندان گیرا نیست. مضافا آنکه ملت ایران در همین اخیر، طعم تلخ هشت سال حاکمیت این نوع تفکر را چشیده  است و این رویکرد نمی تواند جذابیت دوران پیشین را داشته باشد.

در این چارچوب، بحث منطقی با این افراد در واقع درگیر شدن در منطق آنان است، بنابراین از حیث تبلیغی مهم ترین نکته در انتخابات پیشِ رو درگیر نشدن در منطقِ بی منطق این گروه است. بحث با پوپولیست ها، همانند اثبات نبود وجود خارجی سراب است. آنان توانایی زائدالوصفی در طرح مسائل بی مبنا و عرضه ادعاهای بی پایان دارند.

برای مقابله با آنان، توضیح ابهامات و دفاع از اقدامات کارایی چندانی ندارد. چون از حیث منطقی بطلان مدعای آنان وضوح دارد. تنها راهکار، تهاجم به منطق آنان است نه تلاش در جهت بطلان ادعای آنان. این نکته ای است که دوستان کمتر به آن توجه کرده اند.