تحلیل انتقادی «اشتغال از طریق توریسم»

حسن روحانی در مناظره قبلی گفته است که  «اگر ۱۰ میلیون توریست وارد کشور شوند از طریق آن می توان ۴ میلیون شغل جدید ایجاد کرد.» تلاش می کنیم برخی جنبه های این گزاره را تحلیل انتقادی کنیم. پیش از ورود به بحث باید روشن کنیم که سرمایه مورد نیاز برای خلق شغل در بخش خدمات  (از جمله گردشگری) از صنعت  (خصوصا صنایعی مثل بالادست نفت و گاز) کمتر است و هم سطح متوسط مهارت لازم برای نیروی انسانی در آن نسبتا پایین است. در نتیجه برای ایجاد اشتغال سریع و نسبتا کم  هزینه گردشگری گزینه مناسبی است.

در غیاب آمار دقیق، برای تحلیل ماجرا مجبوریم که برخی فروض کلیدی را اعمال کنیم. هدف ما از این مطلب هم لزوما رسیدن به یک عدد نهایی نیست و بیشتر می خواهیم چارچوبی ارائه کنیم که بتوان با بازی و تغییر فروض و پارامترها بازه محتمل برای نتیجه را دید. فروض کلیدی ما از این قبیل است:

۱- هر توریست به طور متوسط حدود 10 روز اقامت می کند.

 ۲- هر روز ۱۰۰ دلار هزینه اقامت و خورد و خوراک و رفت و آمد و امثال آن می کند( که این زنجیره نیاز به ترکیب جدی کار و سرمایه دارد).

۳- هر توریست حدود ۳۰۰ دلار هم صنایع دستی و سوغاتی ایرانی می خرد (که این بخش نیاز به سرمایه زیادی ندارد و بیشتر کار محور است).

با این حساب  «اگر» 10 میلیون توریست در سال وارد کشور شود سالانه حدود ۱۳میلیارد درآمد تولید می شود که به اعداد ناشی از تجارب کشورهای دیگر هم نزدیک است. حال نیاز به یک فرض کلیدی دیگر داریم و آن  هم سهم کار و سرمایه در تابع تولید بخش گردشگری است. متأسفانه اطلاعات دقیق ملی و جهانی در این زمینه کم است ولی براساس تخمین های محدود موجود، فرض کنیم سهم سرمایه  (امکانات اقامتی و خودرو و هواپیما و امثال آن) در صنعت توریسم ۴۰ و سهم نیروی کار ۶۰درصد باشد. با این حساب حدود 8میلیارد دلار از درآمد گردشگری سهم نیروی کار می شود.

بخش مهمی از شاغلین بخش توریسم در شغل های نسبتا ساده تا نیمه ماهر  (مثل راننده، پرسنل پشتیبانی هتل و غذاخوری ها، صنایع دستی و...) خواهند بود و شغل های با مهارت بیشتر  (مثل مدیریت هتل و تور) سهم کوچک تری خواهد داشت. فرض کنیم دستمزد متوسط شاغلین این بخش ۶۰۰ دلار در ماه باشد. در این صورت از محل درآمد ناشی از ۱۰میلیون گردشگر برای حدود یک میلیون نفر شغل مستقیم ایجاد خواهد شد.

تخمین ما احتمالا رو به پایین است چون مشاغل غیرمستقیم (مثل نیروی کار درگیر در ساختن هتل های جدید) و نیز اشتغال ناشی از درآمد و مصرف آن یک میلیون نیروی کار جدید در صنعت گردشگری را حساب نکردیم. در مورد فروض هم می شود اما و اگر کرد، مثلاً پرسید آیا واقعاً ترکیب فعلی گردشگران ورودی به کشور  (مثلاً جوانان کوله پشتی به پشت) روزانه 100دلار هزینه می کند؟ یا از آن طرف آیا خرید ۳۰۰ دلار سوغاتی  (مثلاً توسط گردشگران مذهبی و ثروتمند کشورهای جنوب خلیج فارس) دست پایین نیست؟

برای بررسی پایداری تخمین ها می شود یک بار هم از بالا به پایین نگاه کرد و سهم شاغلین مستقیم و غیرمستقیم ناشی از بخش گردشگری  (از کل اشتغال) را در کشورهای مختلف دید. متوسط جهانی این عدد حدود ۱۰درصد است و در کشورهایی با شرایط یا اهداف مشابه ایران بین ۸تا۱۵درصد است. با فرض حدود ۲۲میلیون شاغل در ایران احتمالا سهم بخش گردشگری در حالت خوب و فعال حدود ۲ تا ۲.۵ میلیون نفر خواهد بود که از وعده رئیس جمهور کمتر است.

زیرساخت های گردشگری در برخی بخش ها مثل ظرفیت هتل ها و ناوگان هوایی محدود است و در نتیجه خلق شغل نیازمند ترکیب کار و سرمایه گذاری  «جدید» است که بخشی از آن را می توان از محل سرمایه خارجی جذب کرد. در بخش های دیگری مثل حمل و نقل زمینی، صنایع دستی و غذا ظرفیت خالی زیاد و نیاز به سرمایه جدید خیلی کمتر است.

کارشناس اقتصادی