شوک درمانی در اقتصاد ایران

با گذشت نزدیک به یک هفته از مناظره تلویزیونی «موسی غنی نژاد» و «مسعود درخشان»، واکنش ها به آن همچنان ادامه دارد. «غنی نژاد» و «درخشان» در مناظره شبکه افق با موضوع «نظام اقتصادی ایران»، به بررسی دیدگاه های اقتصادی خود پرداختند و در این میان سخنانی مطرح شد که واکنش دیگر صاحبنظران را در ادامه به دنبال داشت. «غنی نژاد» در این مناظره گفت که اقتصاد ایران، شاخص های یک اقتصاد آزاد را ندارد. جالب آنکه «درخشان» نیز ریشه مشکلات کنونی اقتصاد ایران را در حاکم بودن اندیشه های اقتصاد لیبرال دانست. حال در تازه ترین واکنش به بدین مناظره، «فرشاد مومنی» اقتصاددان نهادگرا و استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی در نشست تخصصی ارزیابی «تجربه سیاست های اقتصادی سه دهه گذشته و پیشنهادهایی برای آینده» به طور غیرمستقیم و بی آنکه نامی از «غنی نژاد» ببرد، گفت: «یک عده از سر جهل یا به خاطر مسائل دیگر می گویند، قانون اساسی توسط القائات حزب توده نوشته است یعنی می گویند چند ده اسلام شناس برجسته ما آلت دست حزب توده بوده اند. این بازی ها را راه انداخته اند تا پاسخ ندهند که نتایج شوک درمانی مورد توصیه شان چه بوده است. ما نباید فریب این جریان سازی ها را بخوریم.»

«مومنی» در نشست موسسه مطالعات دین و اقتصاد با بیان اینکه شرایط به گونه ای رقم خورده كه هر كس بخواهد بگوید اقتصاد مهم است، دچار نوعی ترس می شود، گفت: برچسب زنی ها به افرادی كه اقتصاد را مهم می دانند به حدی است كه افراد می گویند به سری كه درد نمی كند، بهتر است دستمال نبندیم. اگر كسی بگوید هیچ عنصری در نظام حكمرانی كشورها به اندازه كیفیت سیاستگذاری در عرصه اقتصاد تاثیرگذار نیست، گزافه نگفته است. بنابراین یك نظام حكمرانی نرمال باید بیشتر تمركز خود را بر اقتصاد بگذارد. گاهی پیش می آید یك نظام سیاستگذاری در اتخاذ سیاست های صحیح خطا می كند. اینجا مهم این است قابلیت های یادگیری از خطاها، ارتقا یابد. در ادبیات دینی ما یكی از نشانه های اهل ایمان این است كه از یك سوراخ دو بار گزیده نشوند، اما متاسفانه بنا بر یك مجموعه علل و عوامل، یك خطای فاحش سیاستگذاری در ایران بیش از 100 بار شكست خورده اما باز هم تجربه می شود.

نیروی محرکه بازتولید فقر

او با بیان اینكه سه سازه به عنوان نیروی محركه بازتولید فقر، بی عدالتی، عقب ماندگی و وابستگی های ذلت آور به دنیای خارج عمل می كند، افزود: اولین عامل این است كه برخی می خواهند مسیرهای چند ده ساله و چند صدساله را یك شبه طی كنند. این سازه ذهنی، عمل به شوك درمانی را مطلوب نشان می دهد. عامل دوم این است كه تصور شود همه چیز را می توان با پول حل كرد و عامل سوم، باز گذاشتن دست مسئولان است. از دریچه ملاحظات اندیشه ای، این سه سازه ذهنی بیشترین آثار تخریبی و مهلك را برای ایران به ارمغان آورده است. اگر كسی می خواهد برای تدوین برنامه توسعه هفتم، كار موثری صورت دهد نباید باز به رویه های سه دهه گذشته مراجعه كند. اگر ما توانستیم آنقدر شرافتمندانه و آبرومندانه، دوره جنگ را اداره كنیم، دلیلش این است كه دست به چنین كارهایی نزدیم. طی 30 سال گذشته تمام سیاست های بر محور شوك درمانی شكست خورده است و برای تداوم این خطاها، به شیوه های بسیار غیراخلاقی مبتنی بر دستكاری واقعیت ها روی می آورند. این یك مسئله منحصر به ساختار قدرت نیست. همه این گروه های ذی نفع از شوك درمانی، در این زمینه سرمایه گذاری می كنند و ساختار تصمیم گیری با ضعف های بنیادی كه نظام آمار و اطلاعات دارد، با تداوم این مناسبات همراهی می كند.

به گزارش «جماران»، «مومنی» با اشاره به تجربه شوک درمانی در اقتصاد ایران ادامه داد: شوك درمانی باعث می شود همه آنهایی كه در معرض آن قرار می گیرند، موقعیت خود و جهت درست را گم می كنند و مقاومت شان كاهش می یابد. اینكه چینی ها توانستند معجزه آسا ترین عملكرد اقتصادی را بر جای بگذارند، به این دلیل بود كه با علم محوری در برابر وسوسه های شوك درمانی مقاومت كردند. در سه دهه گذشته، پنج رئیس جمهور داشته ایم كه تنها در شوك درمانی با یكدیگر هم نظر بوده اند، چون شوك درمانی به دولت ها، توهم پولدار شدن می دهد. آنهایی كه از این مناسبات منتفع می شوند، به دولت ها می گویند شما انحصار عرضه كالاهای ارزآور را در اختیار دارید پس می توانید یك دلار را به فلان قیمت برسانید و درآمدهای تان را چندین برابر كنید، لذا در برابر این وسوسه ها، تسلیم می شوند.

افزایش چاپ پول با فروش اوراق

این استاد دانشگاه در تشریح آثار شوک درمانی گفت: پس از وارد شدن شوک های قیمتی، بی ثباتی و ناامنی ایجاد می شود. این احساس، نیروی محرکه ترس از آینده می شود و هر جایی که ترس از آینده وجود داشته باشد، کسی سراغ تولید فناورانه نمی رود. پیامد دیگر شوک درمانی، این است که نابرابری ها افزایش پیدا می کند، چون شوک جامعه را با پدیده رکود تورمی مواجه می کند؛ یعنی آن نان آوری که هزینه زندگی اش را افزایش داده اند، با نبود شغل هم دست و پنجه نرم می کند. این همان معنای فلاکت است. در ادامه این نابرابری های شدت یافته، فساد هم گسترش پیدا می کند.

وی با اشاره به اینکه اوراق بانك مركزی به افزایش چاپ پول منجر می شود، افزود: شما وضعیت خانوارها را هر روزه می بینید، اما بدانید اوضاع مالی حكومت از خانوارها و بنگاه های تولیدی بدتر است. از سال 1391 اعلام خطر كرده ایم كه در معرض یك گذار خطرناك از دولت خام فروش به سمت دولت آینده فروش هستیم؛ یعنی دولت آنچنان دچار استیصال شده كه برای گذران امور جاری خود، وام می گیرد. در دوره آقای روحانی، یك فریبكاری بزرگ شكل گرفت. آنها گفتند نمی خواهیم به سراغ بانك مركزی برویم و پول پرفشار بگیریم لذا سراغ فروش اوراق می رویم. ما همان زمان نشان دادیم تمام راه های تامین كسری مالی دولت از جمله فروش اوراق با شدت بیشتری به انتشار پول پرقدرت منجر می شود. وقتی دولت با جنگ صادقانه و شرافتمندانه سراغ بانك مركزی می رفت تا كسری مالی خود را تامین كند، اینها چه چیزها نمی گفتند اما حالا كه داده های سری منتشر شده نشان می دهد میانگین رشد نقدینگی طی سال های جنگ از تمام دوره های بعد از خود (به جز یكی دو استثنا) كمتر بوده است.

به گفته «مومنی»، اصل و سود اوراق سررسیدشده در سال 1401 به رقم حیرت انگیز 172 هزار و 662 میلیارد تومان رسیده است، آن هم تحت عنوان اینكه نمی خواهیم پول پرقدرت منتشر كنیم! مركز پژوهش های مجلس می گوید میزان تحقق این ماجرا 120 درصد است؛ یعنی 20 درصد اضافه تر از این طریق تامین كرده اند. نكته قابل اعتنا كه نشان دهنده پیشروی در یك باتلاق است، این است كه عزیزان در لایحه بودجه 1402 پیش بینی رشد 80 درصدی در رشد اوراق داشته اند. اینها دست به شوك درمانی می زدند تا پول زیادی به دست بیاورند، اما ببینید چه اتفاق افتاده است. در سال 1399 رقم اوراق فروخته شده 10 هزار و 500 میلیارد تومان بوده و اكنون به بیش از 202 هزار میلیارد تومان رسیده است.

بازارگرایی را هم لجن مال كرده اند

این اقتصاددان نهادگرا در بخش پایانی سخنانش با بیان اینكه گرایش مشكوكی در حیطه ارائه گزارش های دستكاری شده مشاهده می شود، گفت: اگر كسی نسبت به پروژه نفوذ حساس است بداند كه نفوذ اندیشه ای، مهلك تر از نفوذ تشكیلاتی و مزدورانه است. نسخه شوك درمانی در ایران به نام ترویج بازارگرایی پیچیده شد. اگرچه برخی بازارگرایی را هم لجن مال كرده اند؛ چراكه شفافیت، امنیت، حقوق مالكیت و برابری از اصول حیثیتی بازارگرایی است.

«مومنی» با اشاره به اینکه از سر جهل می گویند قانون اساسی توسط القائات حزب توده نوشته شده است، تاکید کرد: اكنون یك عده از سر جهل یا به خاطر مسائل دیگر می گویند قانون اساسی توسط القائات حزب توده نوشته شده است؛ یعنی می گویند چند ده اسلام شناس برجسته ما آلت دست حزب توده بوده اند. شهید مطهری كه یكی از سرآمدان نقد ماركسیزم بود، فرموده بودند كه كسی به عمق آقای بهشتی در شناخت اندیشه ماركسیستی نداریم. اما برخی جوری حرف می زنند كه انگار شهید بهشتی با یكی دو نفر دیگر توانسته اند آن مجموعه كه هر كدام برای خود رجلی بودند را تحت تاثیر قرار دهند. اولین بار كه چنین مسئله ای از سوی یك فرد دیگر مطرح شد، گفتم اگر مشكل شما با اداهای توده ای ها است، باید بدانید مالینوفسكی در آن موقع كتابی ننوشته كه حالا بخواهید بگویید شهید بهشتی تحت تاثیر این افراد بوده است. بیش از 75 درصد جهت گیری بخش اقتصادی قانون اساسی در آن كتاب دیده می شود. لذا این حرف ها كه گفته شد، دروغ پردازی های خلاف اخلاق است. این بازی ها را راه انداخته اند تا پاسخ ندهند كه نتایج شوك درمانی مورد توصیه شان چه بوده است. ما نباید فریب این جریان سازی ها را بخوریم.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com