تحقیق و توسعه مانده از دولت، رانده از صنعت

در ساختار‌های نوین اقتصادی بخش تحقیق و توسعه به‌عنوان قلب تپنده هر سازمان یا بنگاه اقتصادی نوآور، خلاق و کارا مطرح است. لزوم پرداختن و سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه برکسی پوشیده نیست. در فضای رقابتی اقتصاد این روزهای جهان بنگاه یا سازمانی موفق‌تر است که با برنامه‌ریزی و نگاه دقیق به وضعیت بازار در پی نو‌آوری و خلاقیت در عرصه تولید به ارائه محصولات جدید و نیازآفرینی در میان مخاطبان خود اقدام کند.

با این توضیح که تفاوتی ندارد شما در چه سطحی از تولید و در چه بخشی فعالیت کنید؛ شرایط امروز بازار ایجاب می‌کند که نو‌آور باشید و با به‌کار‌گیری از عامل نیروی انسانی کارآمد و خلاق ایده‌های جدید را یکی پس از دیگری اجرایی کنید. اینکه چقدر از درآمد شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی دربخش تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری می‌شود بسته به حوزه فعالیت بنگاه‌ها و شرایط بازار متفاوت است‌ اما مسلم است که یکی از مهم‌ترین عوامل پیشرفت و توسعه شرکت‌ها و بنگاه‌های بزرگ که روزی تنها در اندیشه بزرگ شدن و دستیابی به سهم بیشتر از بازار بودند همین توجه به بخش تحقیق و توسعه در سازمان و بنگاه زیرمجموعه‌شان است. 

نگاه سرمایه‌گذاری به بخش تحقیق و توسعه باعث می‌شود نه‌تنها این بخش از بنگاه اقتصادی به‌عنوان یک عامل مهم در پویایی و ارتقای سازمان، بنگاه یا هر مجموعه اقتصادی دیگر به حساب آید بلکه به‌عنوان قلب تپنده آن مجموعه، عامل اصلی ادامه حیات و شکل‌گیری یک روند رو به رشد در عرصه‌ فعالیتش محسوب شود. 

چرا وضعیت اقتصادی بنگاه‌های تولیدی و شرکت‌های فعال در زمینه‌های مختلف به حال و روز فعلی دچار شده است؟ یا اینکه چرا روز به روز از توان رقابت تولیدات ایرانی در مقایسه با بازار‌های بین‌المللی کاسته می‌شود؟ یا اینکه چرا شرکت تویوتا، اپل، مایکروسافت، گوگل، پورشه و سایر برند‌های معروف و ابر‌بنگاه‌های اقتصادی دنیا هر روز در مسیری 

رو به بهبود گام برمی‌دارند و بر دارایی و ثروت خود می‌افزایند؟ سوال‌هایی از این دست و اینکه ارتباط این مسائل با سرمایه‌گذاری هدفمند و دقیق در بخش تحقیق و توسعه به چه میزان است و چرا باید به سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه در هر مجموعه اقتصادی اهمیت داد؟ پرسش‌هایی است که در این فراز به دنبال پاسخ به آنها هستیم. 

برای روشن شدن مطلب به سراغ برخی کارشناسان و فعالان حوزه صنعت و اقتصاد کشور رفتیم تا به بررسی جنبه‌های مختلف سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه در فضای اقتصادی ایران بپردازیم که در ادامه می‌خوانید...

اهمیت سرمایه‌گذاری و پرداختن به تحقیق و توسعه

عدم‌توجه به بخش تحقیق و توسعه در بنگاه‌های اقتصادی و سیاست‌گذاری‌های کلان کشور یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها و دلایل عدم موفقیت تولیدات ایرانی در بازار‌های رقابتی است. تولید هزاران محصول در عرصه‌های مختلف در جهان که پیامد استفاده از پیگیری و سرمایه‌گذاری در ایده‌های جدید است خود به روشنی گویای این مطلب است که تحقیق و توسعه در دنیا این روز‌ها از توجه و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

بهرام شهریاری یکی از فعالان اقتصادی در بخش صنعت در‌این‌باره به «فرصت امروز» گفت: توسعه، فرآیند الزامی در هر تولیدی است و هر تولیدی که در جا بزند و تمایل و برنامه‌ای برای توسعه نداشته باشد محکوم به مرگ است و توسعه هم بدون تحقیق امکان‌پذیر نیست. بنابراین همان‌طوری که از خود واژه پیداست تحقیق و توسعه یک عامل مهم در ادامه حیات هر بنگاه اقتصادی است‌ اما اینکه چرا در ایران به این مسئله دقت و توجه کافی صورت نمی‌گیرد یک دلیل ریشه‌ای این است که صنعت ما در کشور از جایی که باید شروع می‌شده اتفاق نیفتاده و هرکدام از صنایع به‌صورت تصادفی به کشور وارد شده و هیچ‌گاه به نقش کلیدی صنایع مادر توجهی نشده است. حتی در برخی از این صنایع که بومی ایران بوده و از جایگاه و روند مناسبی برخوردار هستند مانند صنعت فرش دستباف نیز جایگاه اصلی خود را از دست داده‌ایم. همان‌طوری که می‌دانید در هیچ‌کدام از این صنایع، ما ایجاد‌کننده و بنیان‌گذار اصلی صنعت نبوده‌ایم و تقریبا تمام‌ این صنایع وارداتی است. بنابراین به این ضرورت نرسیدیم که باید در جهت رشد و تعالی این صنایع گام برداریم.

وی در ادامه افزود: یک دلیل مهم دیگر ظهور و بروز انحصار در بازار است که باعث شده این اتفاق در فضای اقتصادی کشور به وجود نیاید. یک مثال مهم صنایع خودروسازی کشور است که تحولی در آن صورت نمی‌گیرد چون  R&D در آن نقش عمده‌ای ندارد، چرا که بازار به قدری تشنه بوده که طی این سال‌ها همیشه خریداری برای این محصولات وجود داشته و لزومی برای سرمایه‌گذاری در مسئله تحقیق و توسعه و تولید محصولات جدید‌تر و با کیفیت مناسب وجود نداشته است. این در حالی است که شرکت کیا‌موتور در این سال‌ها سعی کرده با سرمایه‌گذاری در این بخش خودرو‌های جدید‌تر و با کیفیت‌تری را به بازار عرضه یا به لحاظ قیمتی مزیتی ایجاد کند که بازار‌های خوبی را در اروپا و امریکا به‌دست آورد‌ و امروزه با برند‌های مطرح این حوزه در حال رقابت است‌ اما در کشور ما این اتفاق نمی‌افتد. در سایر صنایع هم وضعیت به همین ترتیب است و تا زمانی که الزامی به وجود نیاید این اهمیت احساس نخواهد شد. 

دکتر محمود جام‌ساز، یکی از کارشناسان اقتصادی حوزه صنعت نیز با بیان اینکه تحقیق و توسعه یکی از الزامات توسعه اقتصادی در هر کشوری است، اظهار کرد: معمولا در کشور‌های مختلف هر‌چه میزان توسعه یافتگی بیشتر باشد سهم R&D  در بودجه نیز افزایش می‌یابد که متاسفانه این مسئله در اقتصاد ما جا نیفتاده است. اقتصاد ما یک اقتصاد دولتی و تا حد زیادی متکی به درآمد‌های نفتی است و این اقتصاد نفتی تا حد زیادی ضعف‌های ناشی از عدم‌کارایی سیاست‌گذاران و مجریان اقتصادی را پوشش می‌دهد‌ اما امسال در رابطه با سهمR&D در بودجه بناست تا سه درصد کل بودجه به این بخش اختصاص یابد. 

وی در ادامه افزود: اگرچه این سه درصد کافی نیست‌ اما جای امیدواری است که این میزان اندک بتواند زمینه‌ساز توجه به این بخش باشد به شرط آنکه این سهم به طور واقعی به این بخش اختصاص یابد و در جای دیگری هزینه نشود. 

نقش نهادهای غیررسمی

از سوی دیگر، ضعف در عملکرد نهاد‌های نظارتی موجب شده فساد‌هایی در سیستم اقتصادی کشور به وجود‌ آید و افزایش این فساد‌های مالی نشان‌دهنده این است که نهاد‌های غیر‌رسمی گرایش‌های ضد توسعه‌ای دارند. این نهاد‌ها ظرفیت توسعه اقتصادی را ندارند و بازارها نمی‌توانند سیر تکمیلی خود را طی کنند. در مورد دولت هم که وضعیت بخش تحقیق و توسعه بسیار نامطلوب‌تر است. 

جام‌ساز در ادامه در رابطه با بخش تحقیق و توسعه در صنایع و بنگاه‌های اقتصادی کشور افزود: در بخش صنعت نیز بخش عمده شرکت‌های بزرگ در اختیار دولت است، دولت نیز به دلیل وجود درآمد‌های نفتی توجهی به این بخش ندارد، چون ساختار اقتصادی ما در تخصیص و اولویت‌بندی منابع از مسائل و کانال‌های سیاسی پیروی می‌کند و تحقیق و توسعه تا حد زیادی نادیده گرفته می‌شود. یک مثال روشن در این زمینه مقایسه هزینه‌های طراحی محصولات جدید در شرکت‌های خودرو‌سازی خارجی و داخلی است که خود گویای همه‌چیز است. 

همچنین محمد‌رضا مرتضوی، دبیر‌کل خانه صنعت و معدن ایران در گفت‌وگو با «فرصت امروز»، تحقیق و دانش‌محور بودن را مهم‌ترین عامل در توسعه یک بنگاه دانست و افزود: متاسفانه در کشور ما به بخش تحقیق و توسعه اهمیت لازم داده نمی‌شود و این به دلیل یک نگاه تقلیدی در اقتصاد و به‌ویژه در بخش صنایع کشور است، اما نکته اصلی که باید به آن توجه شود این است که هر کشور و جامعه‌ای باید با توجه به نیاز‌های خودش پیش برود. 

وی ادامه داد: وجود واحد‌های تحقیق و توسعه در کنار واحدهای تولیدی که می‌خواهند در مسیر رو به جلو حرکت کنند، یک «باید» است و لزوم این امر، تخصیص سرمایه‌های کافی در این بخش است و شرکت‌های موفق و بزرگ دنیا بخش قابل توجهی از بودجه خود را به سرمایه‌گذاری در این بخش اختصاص می‌دهند. 

چقدر سرمایه باید به بخش R&D اختصاص یابد

بهرام شهریاری در رابطه با اختصاص بخشی از درآمد حاصل از فروش کالا در هر واحد به سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه گفت: در صنایع، بخش‌ها و حوزه‌های اقتصادی و حتی در کشور‌های مختلف اینکه چقدر از درآمد‌ها باید به این بخش اختصاص یابد، بسیار متفاوت است‌ اما در ایران به دلیل وجود یک نگاه هزینه‌ای به تحقیق و توسعه در بنگاه، این موضوع بسیار کمرنگ است. 

دکتر جام‌ساز نیز با بیان اینکه در هر سازمان و بنگاه اقتصادی، بخش تحقیق و توسعه باید با توجه به ظرفیت‌ها و نیاز‌های سازمان تعریف شود، افزود: در برخی بنگاه‌ها به دلیل رشد شتابنده تکنولوژی در صنعت، تحقیق و توسعه نیازمند توجه بیشتری است و درصد بسیار بالایی به این سرمایه‌گذاری اختصاص می‌یابد. بنابراین وجود رقبای قوی در بازار، این بنگاه‌ها را ملزم به توجه در بخش تحقیق و توسعه می‌کند‌ ولی در مقام مقایسه شرکت‌های خودرو‌سازی ایران با فضای انحصاری که در بازار به وجود آمده نیازی به سرمایه‌گذاری در این بخش نمی‌بینند. 

همچنین دبیر‌کل خانه صنعت و معدن ایران با بیان عدم‌کارایی یک نسخه مشخص در میزان سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه بنگاه‌ها گفت: در زمینه‌ها و حوزه‌های مختلف فعالیت شرکت‌ها بسته به نیاز و میزان تغییر‌پذیری و تحول در بازار باید میزان بودجه اختصاص یافته به این بخش تعیین شود. تکنولوژی و نیاز‌های جدید در بازار و تغییر و تحولات سریع‌تر در زمینه‌های کاری یک بنگاه باعث می‌شود میزان سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه افزایش یابد. 

وی ادامه داد: نگاه سنتی به تولید و بنگاه‌داری در ایران باعث شده صنایع و به‌ویژه بخش خودرویی آن در یک حالت سکون و توقف همه این سال‌ها را سپری کند، چرا که ما در سرمایه‌گذاری در بخش R&D در همه این سال‌ها خساست به خرج داده‌ایم حال آنکه در باز کردن  LC برای ورود مواد اولیه هیچ فرصتی در کار نبوده و عدم‌سرمایه‌گذاری در این بخش باعث در جا زدن صنعت و اقتصاد کشور شده است. توجه داشته باشیم که تحقیق و توسعه نه تنها هزینه‌ای بر‌دوش سازمان تحمیل نمی‌کند بلکه نوعی سرمایه‌گذاری برای آینده است.

***

اقتصاد رقابتی پیش شرط توجه به سرمایه‌گذاری در R&D

بهرام شهریاری در باب ارائه راهکاری در رابطه با سرمایه‌گذاری در امر تحقیق و توسعه اذعان کرد: باید این الزام در نگاه مدیران ما نهادینه شود‌ اما به‌عنوان یک راهکار مشخص باید برنامه‌ریزی مناسبی در زمینه فعالیت حرفه‌ای و تخصصی در بخش‌های خاصی از اقتصاد صورت گیرد و اینکه معلوم شود ما در چه صنایعی قصد داریم به‌صورت عمیق و ریشه‌ای فعالیت کنیم. بنابراین مشخص کردن محور توسعه و برنامه‌ریزی در راستای رسیدن به آن و از همه مهم‌تر پایبندی به آن می‌تواند این ضرورت را به وجود آورد. 

یک راهکار دیگر مشارکت با سرمایه‌گذاران خارجی در این بخش است که می‌تواند این مسیر را بسیار کوتاه‌تر کند. وی در باب اهمیت آمار‌ها و شفافیت اطلاعات افزود: آمارها و اطلاعات دقیق نیز می‌تواند در این زمینه بسیار موثر باشد‌ ولی متاسفانه ما در این بخش نیز ضعف شدیدی داریم. محمود جام‌ساز اما معتقد است که در اقتصاد دولتی ظرفیت‌های لازم برای توسعه‌پذیری وجود ندارد. بنابراین نهاد‌های توسعه‌گرا باید ایجاد شود تا بتوان با زمان جلو رفت. به این ترتیب مشکل اصلی، دولتی بودن اقتصاد است که بازار هم به نوعی در اسارت دولت است. 

وی اذعان می‌کند: اگر بازار و رقابت آزاد باشد آنگاه انگیزه‌ها و استعداد‌های بخش‌خصوصی به این سمت و سو حرکت می‌کند و بنگاه‌های صنعتی و غیر‌صنعتی برای پیشی گرفتن از رقبا، سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه را در دستور کار خود قرار می‌دهند. 

از سوی دیگر، مرتضوی تاکید می‌کند: تا زمانی که اقتصاد ایران بخشی از اقتصاد جهانی تصور نشود و فضای رقابتی در آن حاکم نباشد نمی‌توان حرفی از تحقیق توسعه در کشور به میان آورد و محدودیت بازار‌های کشور در زمینه‌های مختلف مهم‌ترین عامل در عدم‌توجه این بخش است و تا زمانی که آمادگی و اراده لازم برای ورود به بازار‌های جهانی به وجود نیاید این مهم رخ نخواهد داد و این یک واقعیت است. بنابراین بخشی از پس‌رفت اقتصاد ایران ناشی از دخالت‌های بی‌اندازه دولت در اقتصاد است.