گزارش «فرصت امروز» از ظرفیت‌ های صنعت گیاهان دارویی در ایران / استاندارد سازی ؛ تنها راه ورود به بازارهای جهانی

بیش از 80درصد گیاهان‌ دارویی مشهور  (حدود 2300گونه مختلف) و قابل مصرف در دنیا در اکثر نقاط ایران کشت می‌شود که از این مقدار 50گونه رقابتی با قابلیت صادرات در کشور وجود دارد. کشت و برداشت گیاهان دارویی نسبت به دیگر محصولات کشاورزی دارای هزینه کمتر و با دوره بازدهی زودهنگام است و می‌توان عنوان کرد که سرمایه‌گذاری روی گیاهان دارویی برای کشورمان، با سودآوری قابل توجه همراه است.

طبق آمار سایت سازمان خوار‌‌بار جهانی، رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز چهار قلم اصلی صادراتی گیاهان‌ دارویی ایران را تشکیل می‌دهند. تولید این گیاهان در فاصله زمانی 1995 تا سال 2008 در کشور با افزایش بیش از دو برابر همراه بوده و از 15هزارتن به 31هزار تن رسیده است.

ایران هر چند در صادرات گیاهان دارویی خاص دارای مزیت نسبی است، ولی قدرت رقابت صادراتی آن دارای روند نوسانی و نزولی است. تا سال 1382 ایران پنجمین صادرکننده گیاهان دارویی بود  (ایران در سال 1377 صادرکننده اول دنیا بود) که به دلیل وجود مشکلاتی مانند خشکسالی، مدیریت ضعیف و هزینه‌های بالای تولید به رتبه 32 تنزل یافته است. در سال 2013 ایران به 39 کشور جهان صادرات گیاهان دارویی داشته که مهم‌ترین آنها کشورهای همسایه یعنی پاکستان، امارات متحده عربی، ترکیه، عراق و همچنین ایتالیا و آلمان از اروپا هستند.

گیاهان ایرانی و خواهان جهانی

صمغ‌های گیاهی و عصاره شیرین‌بیان از مهم‌ترین اقلام مورد علاقه این دو کشور اروپایی(ایتالیا و آلمان) در خرید از ایران است. در این میان امارت متحده عربی و ترکیه بیشتر نقش دلال را بازی می‌کنند و محصول ایران را به نام خود به صورت مجدد صادر می‌کنند. ایران با صادرات 170تن گیاه دارویی در سال به آلمان، 3درصد نیاز بازار آلمان را به‌عنوان یکی از خریداران عمده بازار جهانی تأمین می‌کند.

کشور هند پس از چین، دومین تأمین‌کننده گیاهان دارویی در دنیا است و سالانه با صادرات 52هزار تنی این گیاهان، ارزآوری 32میلیون دلاری نصیبش می‌شود. ایران 232 تن از محصولات این کشور را می‌خرد  (45درصد کل تولیدات) و 371تن گیاهان دارویی مختلف به این کشور صادر می‌کند که نشان از تراز مثبت تجارت گیاهان دارویی ایران در دادوستد با این کشور است.

همچنین واردات گیاهان دارویی آمریکا از ایران تا سال 2009 حدود 2تن در سال بود و بین سال‌های 2009 تا 2012 این مقدار به صفر رسیداما به یک‌باره و از سال 2013 صادرات گیاهان دارویی ایران به آمریکا به 15تن در سال افزایش یافت.

صنعت گیاهان دارویی ایران، چالش‌ها و راهکارهایی برای بهبود آن

دکتر فرزاد نجفی، عضو هیأت علمی پژوهشکده گیاهان و مواد اولیه دارویی دانشگاه شهید بهشتی معتقد است ایران در زمینه گیاهان دارویی از ظرفیت‌های ویژه‌ای برخوردار است که کمتر مورد توجه و استفاده مناسب قرار گرفته‌اند.

وی با اشاره به این ظرفیت‌ها می‌گوید: تنوع گونه‌های دارویی دارای ترکیبات ارزشمند، گیاهان دارای ارزش اقتصادی بالا مانند زعفران و گل محمدی، تنوع اقلیمی برای تولید انواع گونه‌های دارویی، نیروی انسانی و منابع انرژی ارزان از پتانسیل‌های مهم کشور جهت توسعه کشت و صنایع مرتبط با گیاهان دارویی است.

رئیس هیأت‌مدیره انجمن تحقیق و توسعه گیاهان دارویی و معطر ایران، همزمان چالش‌های متعددی در مسیر توسعه کشت و صنعت گیاهان دارویی برمی‌شمرد و ادامه می‌دهد: با شناخت دقیق این چالش‌ها و رفع آنها می‌توان به سمت توسعه این صنعت در کشور حرکت کرد.

اگر قرار باشد لیستی از این چالش‌ها تهیه کرد برخی از مهم‌ترین آنها از این قرار هستند؛ کمبود متخصصان در سطوح عالی و نیز در سطح کارشناس، کمبود دانش فنی کشت و تولید گیاهان دارویی، فقدان بذر و نهال استاندارد، فقدان ماشین‌آلات برداشت و فرآوری گیاهان دارویی، عدم ریسک‌پذیری کشاورزان برای محصولات جدید، حمایت ضعیف دولت و به‌ویژه جهاد کشاورزی، هزینه‌های بالای تولید استاندارد گیاهان دارویی، بازار متغیر و عدم وجود بازار مشخص خرید، عدم پایبندی کشاورزان به قراردادهای تولید، نوسانات شدید قیمت نهاده‌ها و هزینه‌ها در ایران که امکان انعقاد قرارداد درازمدت را مشکل می‌سازد، نوسانات شدید قیمت حمل‌و‌نقل، پایین بودن و محدود بودن نیاز صنایع داخلی به مواد اولیه، فقدان استانداردهای تولید و مدیریت گیاهان دارویی، عدم پایداری سیاست‌گذاری در زمینه گیاهان دارویی و فقدان روابط بین‌المللی قوی و ضعیف بودن بازاریابی خارجی.

از سرمایه‌گذاری خارجی‌ها استقبال کنیم

دکتر نجفی ادامه می‌دهد: نگاهی به چالش‌های موجود نشان‌دهنده این مسئله است که برنامه‌ریزی منسجمی برای استفاده از ظرفیت‌های موجود کشور و رفع چالش‌ها تاکنون وجود نداشته و با وجود اقدامات مناسبی که در سال‌های اخیر در کشور در زمینه حمایت و توسعه از این صنعت شکل گرفته اما تا زمانی‌که این حمایت‌ها طبق استراتژی مشخصی در کشور پیگیری نشود، حصول به نتایج مناسب بسیار مشکل خواهد بود.

این عضو انجمن بین‌المللی تحقیقات گیاهان دارویی و معطر  (GA) در ادامه می‌افزاید: تنها راه ورود محصولات ایرانی به بازارهای خارجی و بین‌المللی چه به صورت مواد خام و چه محصولات فرآوری شده استاندارد کردن این محصولات براساس نیازهای جهانی است. در صورتی‌که تولید‌کننده ایرانی نتواند محصولی با استانداردهای جهانی تولید کند، از گردونه رقابت شدید در بازارهای بین‌المللی حذف خواهد شد.

این پژوهشگر گیاهان دارویی پیشنهاداتی برای بهبود وضعیت صنعت گیاهان دارویی کشور دارد• تولید زراعی بهینه، •پتانسیل‌یابی مناطق مستعد تولید هر گیاه دارویی، حمایت از شرکت‌های تولیدکننده مواد اولیه با استانداردهای جهانی، ایجاد مزارع کشت و صنعت نمونه گیاهان دارویی در کشور، حمایت از طراحی و ساخت ماشین‌آلات برداشت گیاهان دارویی و در صورت لزوم واردات ماشین‌آلات جهت کشت صنعتی و تجاری گیاهان دارویی در سطح وسیع، حمایت از پروژه‌های سرمایه‌گذاری مشترک شرکت‌های خارجی و داخلی در کشت صنعت و صنایع گیاهان دارویی و ایجاد تسهیلات برای سرمایه‌گذاری این شرکت‌ها و حمایت از ایجاد آزمایشگاه‌های آکرودیته جهت کنترل کیفی گیاهان دارویی  (کنترل مواد مؤثر، فلزات سنگین، آلودگی باکتریایی- قارچی و باقیمانده سموم) توسط بخش‌خصوصی. این آزمایشگاه‌ها باید براساس استانداردهای جهانی عمل کرده و نتایج آزمایش آنها باید با نتایج آزمایشگاه‌های بین‌المللی مانند Europhins مطابقت داشته باشد. حتی می‌توانیم از سرمایه‌گذاری شرکت‌های بین‌المللی در این رابطه حمایت کنیم.

نجفی همچنین حمایت و نظارت بر طرح‌های اشتغال‌زایی از طریق گیاهان دارویی در روستاها و مناطق روستایی و کمک به آموزش و انتقال فناوری‌های تولید ساده به روستاها را از جمله مهم‌ترین اقداماتی می‌داند که برای بهبود صنعت گیاهان دارویی می‌توان انجام داد. به این مسائل باید حمایت از تولید ارگانیک گیاهان دارویی در کشور و نیز حمایت از تولید محصولات دارویی، اسانس‌ها‌، چای‌ها و محصولات آرایشی-بهداشتی ارگانیک را هم اضافه کنیم. 

نجفی به ضعف‌هایی اساسی در این زمینه اشاره می‌کند و می‌گوید: زیرساخت‌های زیادی باید در این زمینه صورت بگیرد؛ حمایت از ایجاد شرکت‌های تولید‌کننده نهال، بذر و مواد تکثیر استاندارد یکی از این مسائل است. چون این شرکت‌ها می‌توانند به صورت تخصصی روی تولید و تکثیر ارقام اصلاح شده استاندارد فعالیت کنند. همچنین این شرکت‌ها در صورت بازار مناسب قدرت این را خواهند داشت که روی اصلاح و تولید بذر گونه‌های دارویی پرارزش نیز کار کنند و این کار در همکاری با بخش‌های تحقیقاتی یا دانشگاهی کشور قابل حصول است.

وی همچنین اشاره‌ای دارد به این موضوع که ایجاد بانک اطلاعاتی گیاهان دارویی در کشور جهت ارتباط دادن بخش‌های مختلف و اطلاع از ظرفیت‌ها و نیازهای کشور از جمله کارهای مهمی است که باید صورت بگیرد. این بانک اطلاعاتی باید تولیدکننده‌ها، کشت و صنعت‌ها، کارخانه‌های دارویی، تولیدکننده مواد تکثیر و. . . باشد.

دکترای مهندسی کشاورزی