مفاهیمی كه در كارآفرینی امروزی تغییر كرده اند

کارآفرین در تلقی عمومی کسی است که کارخانه می زند، تولید می کند، کارگران را بر سر کار می گمارد و به آنها مزد می دهد؛ اما در حقیقت این گونه نیست.

به گزارش نوپانا، در سال های اخیر بسیاری از مفاهیم فرهنگی و اقتصادی تغییر کرده  و مصادیق شان عوض شده  است. خصوصاً زبان ترجمه باعث شده است که تلقی جدیدی از مفاهیم و تعابیر قدیمی داشته باشیم. در زبان فارسی هنر به معنی  «نیک مرد» بود که رفته رفته معادل فضیلت قرار گرفت. هر کجا در شعر یا نثر قدیمی به هنر برمی خوریم باید آن را فضیلت و فن و نیکویی معنا کنیم؛ اما در مواجهه با فرهنگ و تمدن غربی، مترجمین هنر را مقابل Art نشاندند و آن را به هنرهای هفت گانه تعبیر کردند.

در واقع زبان ترجمه باعث شده است که مفهوم و مصداق هنر در ذهن ما فارسی زبان ها تغییر کند و به جای آن «آرت» بنشیند. یکی از گرفتاری های جدی ما در امر گفتمان سازی علم و فناوری و همچنین فرهنگ سازی اقتصاد دانش بنیان و کارآفرینی و نوآوری، همین است که به رغم استفاده از تعابیر قدیمی، از آنها مفاهیمی مراد می کنیم که در میان نو و کهنه اند و ما را دچار سوءتفاهم و کج فهمی می کنند.

ساده ترین مثال دم دستی اش همین تعبیر «توسعه» است. توسعه هم خانواده است با وسعت و معنی لغوی اش همین گستردگی و وسیع شدن است، اما در عالم اقتصاد ما آن را معادل دولوپمنت (Development) به کار می بریم. به هیچ وجه دولوپمنت به معنی وسعت پیدا کردن و پهن شدن نیست. نزدیک ترین تعبیر به آن ظهور است و البته ظهوری که در دنیای عکاسی به کار می رود، نه ظهوری که در مباحث فلسفی و عرفانی، فیلسوفان و عارفان به کار می برند.

درواقع معنی ابتدایی توسعه یعنی به ظهور رسیدن امکانات و توانایی ها و نیروهایی که پنهانند. به تعبیری یعنی به فعل رسیدن قدرت هایی که بالقوه در دست داریم. البته اهل فن و دانش آموختگان اقتصاد و سیاست می دانند توسعه چیست و وقتی در کلام خود از توسعه صحبت می کنند، می دانند از چه چیز صحبت می کنند، اما خیلی ها که می خواهند از معنی لفظ پی به باطن آن ببرند، بیراهه می روند و دچار اشتباه می شوند و فکر می کنند اگر کار خود را وسیع کنند و بساط خود را به پهنای کشور بگسترانند، پس توسعه را محقق کرده اند. برای همین هم هست که توسعه کمی را مقدم بر توسعه کیفی می دانند.

یکی دیگر از گرفتاری های ما در فرآیند توسعه اقتصادی بحث کار و کارآفرینی است. در ذهن عموم ما کار و کارگری معادل هم هستند و توقع مان این است که مردم برای کار از خانه بیرون بزنند، به قدرت بازو یا فکر، چیزی را بسازند یا جابه جا کنند یا خدمتی ارائه دهند و کالایی بفروشند. حتی در لایه های پنهان ضمیر خود کارمندی را کار واقعی نمی دانیم.

قدیمی ها معتقد بودند، مرد واقعی کسی است که اگر روی دوشش بزنند گرد و خاک بلند شود. در فرهنگ دینی هم کار یعنی زراعت یا پیشه وری یا بازار یا. . . اگر امیرالمؤمنین علی (ع) می فرماید بزرگ ترین تفریح مرد کار است، منظورشان همان کاری است که با تلاش بدن همراه است و خیرش به دیگران می رسد. برای همین هم هست که وقتی سیره حضرت را مطالعه می کنیم می بینیم که به رغم تمکن مالی و موقعیت اجتماعی، چاه می کندند، به دست خود نهال خرما می کاشتند، آبیاری می کردند و. . . در ذهن ما کار معادل عرق ریختن و زحمت کشیدن است. کار بی زحمت، اجر و مزدی هم ندارد.

در واقع کار نقطه مقابل تنبلی است و مزد حلال به تنبل نمی رسد. حتی در فرهنگ متعارف نیز در تلقی عمومی، چیزهایی مثل امضا کردن یا در جلسه شرکت کردن یا فکر کردن و از این قبیل، کار به حساب نمی آید. این همه بار منفی که بر عبارت جلسه و امضا تحمیل شده، نشانگر همین است که جامعه هنوز با مفهوم قدیمی کار مانوس است و کار به معنی جدید را کار به حساب نمی آورد.

کارآفرین هم در تلقی عمومی کسی است که کارخانه می زند، تولید می کند، کارگران را بر سر کار می گمارد، به آنها مزد می دهد و. . . اگر به قانون کار جمهوری اسلامی مراجعه کنید، دقیقا می بینید که فعالیت های فضای مجازی و تولید محتوای دیجیتال مانند راه اندازی و اداره فیس بوک، گوگل یا تلگرام و از این دست کارها، کار به حساب نمی آیند، مدیران شان هم کارآفرین نیستند.

زاکربرگ دقیقا چه چیز تولید می کند؟ کارکنانش برای او چطور عرق می ریزند و زحمت می کشند؟ ماده اولیه کار او چیست و از کجا می خرد؟ تولیدش چیست و چطور می فروشد؟ حتی به لحاظ شرعی نیز نیازمندیم تا فقها با معانی جدید کار و کارآفرینی آشنا شوند و احکام جدید صادر کنند. مثلاً در بحث بازرگانی، بازرگان از جابلقا متاعی می خرد، رنج سفر متحمل می شود و مخاطرات بسیاری را پشت سر می گذارد تا در نهایت به جابلسا برسد. در بازار جابلسا، او حق ندارد متاع خود را به هر قیمتی که خواست بفروشد. شرع و عرف به او اجازه می دهند تا به پاس زحمت و سرمایه اش درصدی روی متاع های خود بکشد و بفروشد.

مثلاً فولاد را از هند به  (n) تومن بخرد و در ایران با ۱۰درصد به علاوه  (n) بفروشد. چلوکبابی به اختیار خودش نیست که روی اغذیه قیمت بگذارد. مواد اولیه به علاوه زحمت آشپز به علاوه خدمات رستوران به علاوه هزینه های جانبی فرمولی در اختیار او می گذارد تا چلوکبابش را بفروشد؛ اما صاحب اینستاگرام از این فرمول تبعیت نمی کند و اصلاً چیزی تولید نمی کند که بخواهد بفروشد. درواقع او از چیزی که اصالتا متعلق به او نیست، پول درمی آورد و «کار» می آفریند. در اینجا ما با بحث قدیمی و مهم مالکیت مواجه می شویم. صاحب فیس بوک دقیقا مالک چه چیزی است و چه چیزی را دارد می فروشد؟ می گویند کارآفرینان نوین درآمدشان از طریق رانت است.

اطلاعات یا «فضا»یی را اجاره می دهند و پول درمی آورند. آیا آنها مالک این اطلاعات و این فضا هستند و استحقاق فروش یا اجاره آنها را دارند؟ بعضی شرکت ها رسماً از «هیچ چیز» پول درمی آورند. در اواخر دهه 80 و در ابتدای دهه 90 شمسی، بعضی از شرکت های معاملات ملکی، زمین و خانه و ویلاهای بین المللی می فروختند. در دوبی یا مشهد یا اسپانیا و ترکیه، سرمایه گذاری کرده بودند که شهرک بسازند و آباد کنند، اما در موقع معامله، آنها چیزی جز «پیکسل» به مشتری نشان نمی دادند. در واقع عکس حلوای نسیه نشان می دادند و پول می گرفتند. خریداران تصاویری رویایی از باغ های مصفا و رودهای زلال و غرفه های بهشتی با تمام امکانات می دیدند که - لااقل در آن زمان - وجود خارجی نداشت. البته قول می دادند که این تصاویر انتزاعی را سر موعد قرارداد انضمامی کنند و تحویل دهند، اما در موقع معامله، مردم خام پیکسل می شدند و قرارداد می بستند.

امروز خیلی از کارهای پردرآمد چیزی جز پیکسل های چشم نواز نیستند، اما مشتری  ها حاضرند برای همین پیکسل ها پول بدهند. منتها سوال اینجاست که آیا قوانین مربوط به مالکیت در مورد پیکسل هم صدق می کند؟ یک مثال دیگر بزنم تا دریابید چقدر همه چیز نسبت به گذشته - نه گذشته های دور بلکه نسبت به 10، 20سال پیش - تغییر کرده و ما هنوز نتوانسته ایم خود را با آن منطبق سازیم. تا همین چند سال پیش در شهر ما دکان هایی بود که به آن سمساری می گفتند. سمسار به خانه مردم می رفت و اشیای کهنه آنها را می خرید. بعد این اشیا را تعمیر و نگهداری می کرد تا برایش مشتری پیدا شود. سمسار از همین خریدوفروش سودی به چنگ می آورد و روزگار می گذراند. الان اما سمساری های دیجیتال نه مغازه دارند و نه در آنها خریدوفروشی صورت می گیرد.

سمساری دیجیتال یعنی  «فضا»یی انتزاعی که یکی می فروشد و یکی می خرد. این وسط سود قابل ملاحظه به صاحب فضا می رسد، اما این فضا کجاست و مالکش کیست؟ عین این سوال را می شود درباره یاهو و جیمیل پرسید. ایمیل های ما کجا هستند و یاهو چطور و با چه ساز و کاری صاحب آن «جا» شده است؟ منظورم از طرح این سوالات این نیست که بخواهم در اقتدار مالی شرکت های جدید تشکیک کنم - هرچند جای بررسی دارد - اما منظورم این است که به  رغم استفاده از عبارت های قدیمی لازم است که متفطن این معنا شویم که معناهای جدیدی بر این عبارت ها بار شده اند.

امروز یک جوان 15ساله می تواند، به تنهایی و بدون دفتر و دستک، در فضای مجازی مثلاً تلگرام  «کار» کند و  «پول» دربیاورد. می تواند در کنج منزلش بنشیند و از «هیچ»، رسما از هیچ، پول دربیاورد. کما اینکه چند تا از سایت ها و کانال های تلگرامی که صرفاً متکی به نوآوری و خلاقیت و ایده های نو هستند، جزو پردرآمدترین کارهای سایبری به حساب می آیند.

کار و کارآفرینی امروز وابستگی تام و تمام دارد به خلاقیت و ایده و البته پشتکار. تجارت الکترونیک  (E-Commerce) همه دنیا و وجوه زندگی مردم را تحت تأثیر خود قرار داده است. مبالغ حیرت انگیزی در این نوع تجارت جابه جا می شود و ما همچنان صاحبان سودهای کلان این عرصه را آدم هایی می بینیم که فقط پیکسل به مردم نشان می دهند و صاحب هیچ کالایی نیستند. «آمازون» دارد دنیا را می بلعد.

در همین راستا فناوری های مالی  (Financial technology) یا به تعبیری  «فین تک» عرصه را برای صاحبان پیکسل و ایده، فراخ کرده و جاده جولان شان را هموار ساخته است. بورس ایده و اختراع یا بازار دارایی های فکری راه افتاده و هر روز دارد رونق بیشتری می گیرد. بازاری که در آن کالا و حاصل کار را  به صورت کلاسیک و سنتی اش نمی بینیم، فکر می بینیم و خیالی که باید دیگری بیاید و به واقعیت تبدیلش کند، اما چه پول هایی که منتظر پرداخته شدن برای همین به تعبیر عام،  «فکر و خیال»، است.

پول این دنیا نیز عوض شده و مجازی شده است. بیت کوین (Bitcoin) یک نوآوری اینترنتی با کارکرد مشابه پول بی پشتوانه یا حکومتی است و روز به روز هم به ارزش آن اضافه می کنند. همین حالا یک جورهایی دنیا دارد روی چرخ های ناپیدای فناوری های همگرا (NBICS) شامل نانو، بایو، فناوری اطلاعات، علوم شناختی و علوم اجتماعی می چرخد، فناوری هایی که باز هم در تعریف عمومی، شکل کار و عرق و گرد و خاک و رد و بدل کالا و حتی پول فیزیکی به خود نمی گیرد و البته توانایی برای به اجرا درآوردن ایده ها هم مهم است. فی المثل اگر خلاقیت و ایده و توانایی نوآوری را از شرکت های مایکروسافت و والت دیزنی و. . . بگیرید، دیگر این شرکت ها قادر نخواهند بود چنین سریع و بی حساب پول دربیاورند.

اتفاقا چیزی که در فرهنگ ما روی آن کم کار شده و کمتر به آن بها داده شده، همین نوآوری و خلاقیت و ایده پردازی فناورانه است. همین الان چند شرکت خلاق و نوآور یا دانش بنیان صرفاً مبتنی بر به اجرا درآوردن ایده های نوآورانه توانسته اند به درآمد های بالا برسند. خود این موفقیت ها گواهی می دهند که زمینه برای شیفت پارادایم از کار و کارآفرینی به مفهوم سنتی به کار و کارآفرینی نوآورانه به مفهوم جدید فراهم است. البته باید قوانین و ادبیات و پیوست فرهنگی اجتماعی مربوط به این تلقی های جدی را اصلاح کنیم و امکان رشد و توسعه  «کار» را فراهم آوریم.

حقیقت این است که جز از این راه های جدید و مبتنی بر آی سی تی و فناوری اطلاعات نمی توانیم معضل بیکاری را حل کنیم و اشتغال و تولید ثروت را بالا ببریم. سرمایه گذاری روی نیروی انسانی خلاق و نوآور، اهمیت دادن به ایده های نو و فراهم کردن فضا و زیرساخت لازم برای عملی کردن ایده ها و حتی المقدور آماده سازی و مقاوم سازی جامعه و راهنمایی جوانان در برابر ریسک های اقتصادی می تواند در این شیفت پارادایم کمک مان کند؛ اما گفتن یک نکته ضروری است.

چیزی در بیرون عوض نمی شود، مگر اینکه قبلش در ذهن و ضمیر ما عوض شود. برای ما ضروری است ذهنیت خود را از مفاهیم ابتدایی مثل پول، کار، کارآفرینی، ثروت، مالکیت، زحمت، تعهد اجتماعی و از این قبیل تغییر دهیم و فرزند زمان خویشتن باشیم. قطعا نمی توانیم با ذهنیت 100 سال قبل به استقبال 1400 برویم. زندگی و کار در هزار و چهارصد، محتاج فکر و ذهنی است که متعلق به هزار و چهارصد باشد.

دبیر ستاد توسعه فرهنگ علم، فناوری و اقتصاد دانش‌ بنیان