کدام کشورها قادر خواهند بود با استفاده از مسیر ترکیه گاز دریای خزر و خاورمیانه را به اروپا برسانند؟

سایمون تاگلیپیترا از کارشناسان بازار انرژی و محقق ارشد در مرکز سیاست استانبول معتقد است تنها یک کشور به‌طور جدی به‌دنبال صادرات گاز خود به اروپا از طریق خاک ترکیه است. او در این رابطه می‌گوید: «در مورد کریدور گاز جنوبی تنها یک کشور است که به‌صورت جدی به دنبال صادرات گاز خود به اروپاست و آن کشور آذربایجان است. چرا‌که این کشور هم‌اکنون در حال صادرات گاز طبیعی از طریق خط لوله قفقاز جنوبی به ترکیه بوده و خود را برای صادرات گاز از میدان گازی شاه‌دنیز در سال 2018 به ترکیه و یک سال بعد از آن به بازار انرژی اروپا آماده می‌کند. تاگلیپیترا در زمینه عزم باکو برای دستیابی به بازار انرژی اروپا اظهار داشت: «عملیات احداث خط لوله ترنس آناتولی که خط لوله قفقاز جنوبی را به مرز ترکیه و یونان می‌رساند آغاز شده و خط لوله ترنس آدریاتیک که گاز دریای خزر را به بازار گاز ایتالیا منتقل می‌کند نیز پس از آن به بهره‌برداری خواهد رسید.»

گفتنی است علاوه بر تحقق پروژه‌های مذکور در زمینه تامین زیرساخت‌های مورد نیاز جهت صادرات گاز به اروپا، ایتالیا، بلغارستان و یونان پیش از عملیاتی شدن خط لوله‌های انتقال گاز قراردادهای فروش گاز را میان خود منعقد کرده‌اند. به عقیده تاگلیپیترا این دلایل به‌خوبی نشان می‌دهد که ما می‌توانیم نسبت به چشم‌انداز صادرات سالانه 10 میلیارد مترمکعب گاز از آذربایجان به بازار انرژی اروپا از سال 2019 به بعد خوش‌بین باشیم. این کارشناس و محقق بازار انرژی معتقد است بعد از سال 2020 میلادی امکان صادرات حجم بیشتری از گاز طبیعی از سوی آذربایجان وجود دارد. البته این موضوع به دولت این کشور، میادین گازی دریایی و همچنین موانع فنی متعددی بستگی دارد که ممکن است افزایش حجم صادرات گاز آذربایجان به اروپا را تا سال 2025 به تاخیر بیندازد.

با این حال چشم‌انداز استفاده از ترکیه به‌عنوان پلی برای صادرات گاز به اروپا چندان قطعی به نظر نمی‌رسد. به‌عنوان مثال ترکمنستان که براساس گزارش‌ها ذخایر گازی قابل توجهی در اختیار دارد می‌تواند گاز خود را از مسیر ترکیه به اروپا صادر کند اما این موضوع به عوامل بسیار زیادی بستگی دارد. تاگلیپیترا در این رابطه می‌گوید: «در مورد ترکمنستان اوضاع قدری پیچیده و عجیب است. ترکمنستان یک کشور بزرگ با ذخایر گازی قابل توجه است که براساس گزارش شرکت BP ذخایر گازی این کشور بالغ بر 2‌تریلیون مترمکعب است، این در حالی است که براساس گزارشات اخیر میزان ذخایر گاز طبیعی ترکمنستان 18تریلیون مترمکعب تخمین زده می‌شود. این موضوع بیانگر آن است که این کشور همچنان مشغول اکتشاف ذخایر گازی خود است.»

با وجود ذخایر قابل توجه گاز طبیعی در ترکمنستان موانع زیادی بر سر راه صادرات گاز این کشور به اروپا وجود دارد. پیش از این قرار بود تا با اتصال ترکمنستان به آذربایجان از طریق خط لوله ترنس کاسپین، این کشور گاز خود را از طریق ترکیه به اروپا صادر کند. اما این طرح به دلایل سیاسی با شکست مواجه شد. چراکه ایران و روسیه با این موضوع مخالفت کرده و موانع حقوقی را در مسیر انتقال گاز ترکمنستان به اروپا از طریق دریای خزر که رژیم حقوقی آن هنوز مشخص نشده قرار دادند. این مخالفت‌ها سبب شد تا عملیات زیرساخت‌های مورد نیاز جهت صادرات گاز ترکمنستان به اروپا آغاز نشود.

این موانع سبب شد تا بازار انرژی اروپا محبوبیت خود را برای ترکمن‌ها از دست داده و آنها چین را به‌عنوان مقصد جدیدی برای صادرات گاز خود انتخاب کنند. در حال حاضر موافقت‌نامه‌ای در زمینه صادرات سالانه 65 میلیارد مترمکعب گاز میان عشق‌آباد و پکن منعقد شده که فرآیند صادرات گاز به چین از سال 2020 میلادی آغاز خواهد شد. با وجود امضای قرارداد مذکور کارشناسان معتقدند با در نظر گرفتن ذخایر عظیم گاز طبیعی ترکمنستان، این کشور قادر خواهد بود تا گاز خود را علاوه بر چین به اروپا نیز صادر کند. دیگر کشور مدعی صادرات گاز به اروپا از مسیر ترکیه، ایران است که تحقق این مسئله نیز در هاله‌ای از ابهام قراردارد. سایمون تاگلیپیترا معتقد است ایران بزرگ‌ترین معمای بازارهای جهانی گاز است. تاگلیپیترا می‌گوید: «ذخایر گاز طبیعی ایران بالغ بر 34 تریلیون مترمکعب است. تناقض جالب در این میان آن است که ایران از سال 1997 میلادی یکی از وارد‌کننده‌های گاز طبیعی به‌شمار می‌رود.»

تحریم‌های بین‌المللی که بر صنعت نفت و گاز ایران اعمال شده و همچنین چارچوب قانونی نامناسبی که این کشور در قراردادهای گازی خود ارائه می‌کند سبب شده تا تهران نتواند بازار گاز خود را توسعه دهد. با این همه ممکن است ایران روزی در جایگاه تامین‌کننده گاز مورد نیاز اروپا قرار داشته باشد اما این مهم تنها در شرایطی حاصل می‌شود که چارچوب حقوقی جدیدی از سوی ایران به منظور بهره‌برداری از منابع گاز طبیعی این کشور پیشنهاد شود. در همین ارتباط کارشناسان بر این عقیده‌اند که حتی در صورت رفع تحریم‌ها ممکن است اولویت‌های ایران با اولویت‌های اروپا در زمینه صادرات گاز متفاوت باشد. نخست با رفع تحریم‌ها و هجوم سرمایه‌گذاران به این کشور انتظار می‌رود ایران به منظور حمایت از اقتصاد ملی خود و پایین نگاه داشتن قیمت‌ها بخش قابل توجهی از گاز تولید شده خود را به سوی مصرف در بازار داخلی سوق دهد. دوم آنکه ایران به دنبال آن است که به جای استفاده از نفت خام از ذخایر گاز طبیعی خود برای تولید برق استفاده کند تا از این طریق بتواند نفت بیشتری صادر کند. 

گفتنی است قرارداد گازی منعقد شده میان تهران و مسقط، ایران را به صادرات سالانه 10 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به مدت 10سال به عمان متعهد می‌کند. همچنین با درنظر گرفتن روابط سیاسی نه‌چندان گرم ایران و ترکیه می‌توان گفت که احتمال صادرات گاز ایران به بازار انرژی اروپا چندان قطعی به نظر نمی‌رسد. لازم به ذکر است که ایران و ترکیه در حال حاضر به منظور حل و فصل اختلافات خود در زمینه صادرات گاز ایران به ترکیه به داوری بین‌المللی رجوع کرده‌اند. ترک‌ها مدعی هستند که ایران گاز بی‌کیفیت به ترکیه صادر کرده و در فصل زمستان به دلیل نیاز داخلی خود به گاز قادر به صادرات حجم توافق شده گاز طبیعی به ترکیه نیست.

اخیرا دولت عراق اعلام کرده است که در منطقه خودمختار کردستان ذخایر گاز طبیعی معادل 3 تا 6 تریلیون مترمکعب کشف شده که در صورت واقعیت داشتن این موضوع عراق می‌تواند رقیب بسیار جدی برای ایران به منظور صادرات گاز به ترکیه باشد. با این حال وضعیت امنیتی ناپایدار در منطقه سبب شده تا شرکت‌های بزرگ انرژی نتوانند به‌آسانی در کشورهایی نظیر عراق یا منطقه کردستان این کشور فعالیت کنند و این موضوع می‌تواند مانعی جدی بر سر راه صادرات گاز عراق به ترکیه باشد. با این وجود تحلیلگران بازار انرژی معتقدند چنانچه اتحادیه اروپا بخواهد از ذخایر گاز طبیعی موجود در خاورمیانه به منظور تامین انرژی مورد نیاز خود استفاده کند در آن صورت به ترکیه به منظور انتقال گاز به بازار انرژی اروپا نیازمند خواهد بود. اگرچه در حال حاضر تنها آذربایجان است که به‌صورت جدی مایل به استفاده از خاک ترکیه برای صادرات گاز خود به اروپاست، اما در مورد سایر مدعیان صادرات گاز به اروپا هنوز مشخص نیست که کدامیک قصد دارند تا از مسیر ترکیه برای صادرات گاز خود استفاده کنند.