از کاشان تا نیویورک در یک قاب

تورج ایرانی در جایی می‌نویسد: «صبح زودی با ایرج افشار از تهران به سمت کرمان راه افتادیم برای دیدن دوستی. در بین راه ایرج افشار هر خرابه‌ای بازمانده از بنایی تاریخی را می‌دید، می‌گفت باید با این سنگ‌ها و کلوخ‌ها عکسی بگیریم. متعجب از او می‌پرسیدم چه لزومی دارد و او می‌گفت معلوم نیست که اگر همین فردا بیایی این سنگ و کلوخ‌ها سر جای خود باقی‌مانده باشند.» به نظر نمی‌رسد که بهتر از این بتوان به اهمیت عکس اشاره کرد. 

پنج دقیقه بیشتر طول نمی‌کشد که تعداد زیادی از ‌عکس‌ها را روی دیوار می‌چیند. ‌عکس‌هایی که کپی ‌عکس‌های اورجینالی هستند که در ادامه به نوعی از آنها رونمایی می‌کند. ‌عکس‌هایش همگی مربوط به دوره قاجار است. ‌عکس‌های تاریخی مربوط به رجال، مسائل اجتماعی آن عصر مانند فلک‌کردن‌های طاقت‌فرسا، دستگیری راهزن‌ها و البته سلاطین قاجار که معلوم نیست چهره‌های حق به ‌جانب‌شان به خاطر کدام فتح نامبردار است؟! 

خانه‌ای کوچک با مجموعه‌ای بزرگ

به هر روی داستان عکس در خانه کوچک احمد ایلیات کاشانی پیش کشیده می‌شود. اهل کاشان است و از روزگار خویش راضی. می‌گوید به خواسته‌های درونی خود رسیده است. عکس را خوب می‌شناسد. اصطلاحات علمی و دقیق این حرفه را به خوبی نام می‌برد. همه را هم خودش خوانده و دانشگاهی به خود ندیده است. عکاس دانشجویی که به همراه داشتم با صداقت عنوان می‌کند که نخستین‌بار است چنین اصطلاحاتی را می‌آموزد! با مجموعه‌داران عکس در سطح جهان ارتباط دارد و بسیاری از ایرانیان خارج از کشور برایش عکس جمع‌آوری می‌کنند‌ تا جایی که بسیاری از افرادی که عکسی تاریخی دارند به سراغ او می‌رود. 

‌عکس‌هایی که هیچ‌کس ندارد

دلیل ارزشمندی یک مجموعه عکس، وجود ‌عکس‌های اورجینال در آن است. علاوه بر عکس، اسلایدهای فراوانی هم از ‌عکس‌های ایرانی و خارجی دارد. از جمله ‌عکس‌های خارجی او مربوط به ملکه فعلی انگلستان در لباس عروسی است. عکسی که حدود 70سال قدمت دارد. می‌گوید یکی از ارزش‌های مجموعه من همین عکس اورجینال است. ‌عکس‌هایی از دربار اتریش و اعیان و اشراف این دربار دیگر آلبوم خارجی‌اش را تشکیل می‌دهد. به لحاظ جامعه‌شناختی این ‌عکس‌ها اهمیت زیادی دارد؛ از سیر پوشش لباس گرفته تا مدل موی زنان و مردان. این مجموعه عکس که در آلبوم قرمز رنگی جانمایی شده‌اند، عکس‌های فراوانی دارد. از عکس کودکانی با چهره‌های شاهانه که لباس‌های فاخری بر تن دارند گرفته تا زنان و مردان فاخرپوش. بعید به نظر می‌رسد که کسی از این افراد در قید حیات باشد، اما در این آلبوم قرمز رنگ به‌شدت زنده مانده‌اند. 

ایلیات این آلبوم قرمزرنگ را دوست دارد و بارها آن را بالا می‌گیرد و به ما نشان می‌دهد. می‌گوید در یک حراجی در ارمنستان به معرض فروش گذاشته بودنش و توسط زن و شوهری خریداری شده بوده که آن را به ایلیات عرضه کرده‌اند و او بابتش دو میلیون تومان هزینه کرده است. 

حضور پررنگ زنان در ‌عکس‌های قاجاریه

همان غبغب‌های آویزان و ابروهای وسمه کشیده و دامن‌های کوتاه به تبعیت از زنان فرانسوی کافی است تا این زنان حرمسرای قاجار را از فاصله چندین کیلومتری بشناسیم. چارقدهای سفید با موهای از وسط باز شده که از دیدگاه زیبایی‌شناسی امروزی شاید زشت‌ترین زنان دنیا باشند، اما باید از دریچه نگاه شاه قاجار به حجره‌های تودرتوی حرمسرا و زندانیان محترمش نگریست تا بتوان زیبایی مورد‌نظر آنها را دید. 

زبان بدون سانسور ‌عکس‌ها

‌عکس‌ها آینه تمام‌نمای فرهنگ‌ها و عقاید و ارزش‌ها هستند. در عکسی که مظفرالدین‌شاه در فرانسه و با پادشاه آنجا انداخته، از جمع ایرانیان تنها شاه و مردانی از اعیان و اشراف با چشمان وق‌زده در عکس دیده می‌شوند، اما پادشاه فرانسه به همراه همسر و دخترش که در دو سوی او دیده می‌شوند، در ردیف جلو نشسته است.

عکسی از دربار اتریش. از آلبومی که ایلیات آن را آلبوم قرمز می نامد انتخاب شده است.

در عکس دیگری دو مامور دوران قاجار تفنگ به دست و با‌ حالتی فاتح راهزنی سیه‌چرده را دستگیر کرده‌اند. مامورانی که گیوه پوشیده‌اند و فرد راهزن پاهایش پارچه‌پوش است. یعنی نه تنها گیوه ندارد، بلکه مردم عادی برای پوشش پای خود از پارچه استفاده می‌کرده‌اند. اوضاع بد اجتماعی و فقر مالی مردم دوره قاجار را که در کتب تاریخی کمتر آمده، می‌توان در این عکس دید. حال چه شاه قاجار کتاب تاریخی را سانسور کرده باشد چه نکرده باشد.  

ایلیات در یک نگاه کلی

کارشناس فرش است و در کار فرش‌های آنتیک بوده است و رفته‌رفته در مسیر آنتیک‌فروشی رسیده است به ‌عکس‌های تاریخی و چندین مجموعه ارزشمند دیگر از جمله کبریت. مطابق گفته‌هایش عکس برای مجموعه‌دارها چندان محبوب نبوده به‌ویژه از دوره قاجار که اکثر مردم ذهنیت مثبتی از آنها نداشتند. 

وی اضافه می‌کند که قیمت ‌عکس‌ها هم بالا بود. مثلا حدود سال 65 که من پنج‌ هزار تومان حقوق ماهانه داشتم، ‌عکس‌ها را تا فریمی 10هزار تومان می‌فروختند و من با هر زحمتی که بود می‌خریدمشان. در کنار خرید و فروش صنایع‌دستی ‌عکس‌ها را هم می‌خریدم و رفته‌رفته شد شغل من. 

‌عکس‌های خاص ایلیات

عکس هـــای اورجینال فراوانی از رجال و بناهای دوره قاجار دارد. بعد از دوره قاجار ‌عکس‌های اورجینال خارجی او دارای اهمیت است. ‌عکس‌های تاریخی ایران در 30سال اول مربوط به دربار بوده و در واقع تا پایان دوره محمدعلی شاه و شروع حکومت احمدشاه، عکس در اختیار دربار بوده که از دلایل گرانی ‌عکس‌های ایرانی همین درباری بودنشان است. ‌عکس‌هایش را در جعبه‌های عکاسی قدیمی و جعبه‌های خود عکس نگهداری می‌کند. 

‌عکس‌ها و قیمت‌ها

عکاس بسیاری از ‌عکس‌ها را می‌شناسد و در این مورد می‌گوید: در دوره قاجار 5-6 عکاس بیشتر نبوده که البته نام هر‌کدام در قیمت‌گذاری و ارزشمندی ‌عکس‌ها اهمیت زیادی دارد. عکاس‌های اولیه ایران عبارتند از: دوست‌محمدخان معیرالممالک که داماد ناصرالدین‌شاه بوده، عبدالله قاجار و آقارضا عکاس‌باشی که گران‌ترین آلبوم‌ها متعلق به آقارضاست و از یکی دو میلیون برای هر عکس شروع شده و تا 10میلیون تومان هم می‌رسد.  

عکس ها متعلق به دوران جوانی و پیری پهلوان یزدی، بزرگ پهلوان دربار ناصرالدین شاه است که در مسابقه انتخاب جایگزین از اکبر خراسانی شکست می‌خورد و از مقام بزرگ پهلوانی عزل می‌شود. 

درباره قیمت‌گذاری مجموعه‌اش می‌گوید: قیمت گذاشتن روی مجموعه مانند قیمت گذاشتن روی بچه آدم است. در ایران هنوز قیمت‌گذاری نکرده‌ایم. چون عکس جنبه اسنادی دارد به‌ویژه ‌عکس‌های تاریخی اصلا در معرض فروش قرار نمی‌گیرند. البته نرخ ‌عکس‌ها را می‌دانیم. مثلا ‌عکس‌های تاریخی قیمت شان تا پنج‌میلیون تومان هم می‌رسد. ‌عکس‌های منحصر‌به‌فردی هم هست که قابل قیمت‌گذاری نیستند. این نکته را هم اضافه کنم که آرشیوم خارج از کشور خواهان زیادی دارد، اما من به دلیل علاقه به کشورم چنین کاری نمی‌کنم. حتی از پول کپی‌‌ عکس‌هایم می‌توانم بهترین آپارتمان را در بهترین نقطه تهران بخرم، اما اهمیت آرشیوم را از بین نمی‌برم. 

دلیل ارزشمندی یک عکس

به گفته ایلیات، ارزشمندی یک عکس در گرو چندین عامل است: ‌عکس‌های پرتره از رجال، مارک عکاسخانه، عکاس، وقایع‌‌اتفاقیه مانند جنگ، تک بودن، یونیک بودن، تمیز بودن و زیبایی. 

ایلیات در قاب خاطره‌ها

51 سال دارم و 30سال است که به جمع‌آوری عکس مشغول هستم، اما تنها ‌پنج‌سال است که خانواده‌ام از این قضیه باخبر شده‌اند یعنی 25سال کارم را از خانواده پنهان کردم. چون مخالف این کار بودند و در واقع به نوعی مسخره می‌کردند. همچنین یکی از خاطرات خوب من مربوط به آرشیوی است که 50درصدش را داشتم و 50درصد باقی‌مانده از آمریکا به دستم رسید. در واقع به دست آوردن این آرشیو از بهترین لحظات عمرم بوده است. چهار هزار عکس سفرنامه‌ای که مربوط به دوره قاجار است 11میلیون تومان هم بابتش پرداختم. این مجموعه متعلق به یک خانواده ایرانی بوده که در آمریکا خریداری نشده بود و به ایران برگشت و من این شانس را داشتم که آرشیوم را کامل کنم. 

به هر حال درخواست من از همه مردم این است که به جمع‌آوری عکس بپردازند. ایلیات همچنین در مورد آینده آرشیو گرانبهایش می‌گوید: اگر دولت موزه ملی عکس ایران را تاسیس کند، آرشیوم را به این موزه اهدا می‌کنم تا در اختیار همه دانشجویان و علاقه‌مندان قرار بگیرد.