ایران و مقوله تجارت آب مجازی بررسی می شود / هرکس ساز خود را می زند

هر کسی ساز خود را می زند و هیچ گونه هماهنگی بین وزارتخانه های کلیدی و مسئول کشور مشاهده نمی شود. کشاورزان به حال خود رها شده اند و آنها هم به جان زمین ها، آب و چاه ها افتاده اند.

اگر تولید فقط 10 قلم کالای اساسی در ایران بیش از 85میلیارد مترمکعب آب مصرف کند (به اندازه تمام آب مصرف شده در کشاورزی!) در این صورت برای تولید کل محصولات ایران، آب شیرین و شرب یک قاره را نیاز داریم!

درباره تجارت آب مجازی

تعدادی از افراد در برخی مراکز پژوهشی، اداری و تجاری هر از گاهی در برخی رسانه ها، این شعار کوتاه را مطرح می کنند؛ «تجارت آب مجازی تنها راه مدیریت بحران آب در کشور است.» غلبه احساسات بر گویندگان این شعار متاسفانه مانع از بررسی منطقی موضوعی شده که از سویی می تواند برای آینده کشاورزی ایران بسیار مهم و موثر باشد و از سوی دیگر مدافعان آب مجازی به دلیل ضعف برداشت و درک نادرست از واقعیات کشاورزی و مسائل پیچیده آن، از  عهده دفاع شایسته از مقوله «تجارت آب مجازی» هم برنیامده اند.

مدیریت بحران آب در ایران فقط یک راه حل ندارد، بلکه نجات از این مخمصه بزرگ، راه حل های متفاوت و گوناگون می طلبد. با مطلق نگری و ساده اندیشی راه به جایی نخواهیم برد.

در حال حاضر، تجارت آب مجازی از لحاظ اقتصادی «نامرئی» است و از نظر سیاسی «غیرفعال». این نوع از تجارت هنوز به جایگاه واقعی و هوشمندانه خود نرسیده است. اول باید زیرساخت ها متحول شوند و سپس دستگاه های متولی آب و کشاورزی کشور برای آن زحمت بکشند و برنامه ریزی و سرمایه گذاری کنند تا الگوهای تولید و مصرف آب در کشاورزی ایران متحول و بهینه شود و به این ترتیب وارد فاز تجارت آب مجازی شود؛ ورودی هوشمندانه! 

فرمول به دست آوردن مقدار آب مجازی چنین است: آب مجازی برابر است با کل حجم آب موردنیاز برای تولید یک محصول تقسیم بر مقدار وزنی تولید شده همان محصول.

بازرگانی هدفدار و هوشمند

توسعه دهندگان ایده آب مجازی معتقدند با صادرات و واردات کالا و محصولات، حجم زیادی از آب جابه جا می شود که از آن به عنوان تجارت آب مجازی نام برده می شود. در تئوری این تجارت، به منظور کاهش فشار بر منابع آب به کشورهای دچار کم آبی، توصیه شده به جای تولید موادغذایی از منابع آب داخلی به واردات موادغذایی مبادرت ورزند و منابع آب داخلی را برای فعالیت های تجاری پرسود اختصاص دهند.

یک کارشناس حوزه سیاست خارجی و مسائل آب می گوید: «در نظر گرفتن عنصر «آب مجازی» در برنامه ریزی آبی کشور در سطح بین المللی، نیازمند انجام مطالعات دقیق با در نظر گرفتن امنیت غذایی و همه ظرفیت های کشور است که این مطالعات در حال حاضر از نظر تخصصی در سطوح ملی و بین المللی در ابتدای راه بوده و نیازمند سرمایه گذاری بیشتر از سوی هر دو بخش دولتی و خصوص است.»

به گفته وی، واردات و صادرات موادغذایی و دیگر فرآورده های آب بر در گذشته نیز انجام می شده، اما این بازرگانی به صورت هوشمند و با هدف ذخیره منابع آب انجام نمی گرفته است. در حالی که این نوع از مبادله موادغذایی بین کشورها با هدف تجارتی و حفظ مزیت نسبی صورت می گیرد.

بر این اساس، آب مجازی یکی از راه های مدیریت چالش های آب در قرن بیست ویکم در نواحی خشک و نیمه خشک به شمار می رود و این نوع آب، به معنای واردات هوشمند موادغذایی یا کالاهای صنعتی براساس اصل مزیت نسبی است.

در این خصوص دو شیوه می تواند مدنظر قرار گیرد:

1- واردات کالاهای آب بر

2- تولید این کالاها در نواحی پرآب با سرمایه گذاری مشترک کشورهای کم آب.

تحلیل ضعیف و نادرست

گفتیم مدافعان جدید و ساده اندیش مقوله «تجارت آب مجازی» با شعار «تنها راه مدیریت بحران آب در کشور، تجارت آب مجازی است» به میدان آمده اند، اما متاسفانه تحلیل درست و منطقی از ایده خود ارائه نمی دهند و در سخنرانی و ارائه مقاله از بدیهیات سخن می گویند؛ «تجارت آب مجازی به معنای تولید محصولات کم آب بر و واردات محصولات پر آب بر است»، اما به عمق مسئله و راهکارهای رسیدن به آن با توجه به واقعیات کشاورزی و باغداری ایران نمی اندیشند که این مهم چگونه و با چه مکانیزمی و طی چه مدت زمانی باید صورت گیرد.

تغییر و تحول و تصمیم گیری در مورد و موضوع و مقوله ای مهم و حساس چون «آب مجازی» و تجارت آن، سازوکار می خواهد و فرصت.  اول باید زیر ساخت ها تغییر یابند و بعد دستگاه های متولی آب و کشاورزی برای آن زحمت بکشند و برنامه ریزی و سرمایه گذاری کنند تا الگوی تولید و مصرف آب در کشاورزی ایران متحول و بهینه شود.

هر کسی ساز خود را می زند!

در موقعیت ایران، واردات و صادرات مواد غذایی بر مبنای واردات و صادرات آب مجازی صورت نمی گیرد و شاید در 20سال آینده ایران بتواند به چنان توانایی در عرصه برنامه ریزی هوشمندانه کشاورزی و مقوله تجارت آب مجازی نائل شود.

ورود دو مقوله «آب مجازی» توسط کشورها، امکانات، شرایط و توانایی های فراوانی را در عرصه های سخت افزاری و نرم افزاری می طلبد و وزارتخانه های پرقدرت و با برنامه  ای که برای حداقل 25 سال آینده کشورشان برنامه های مدون دارند باید با اطلاع دقیق از منابع آبی سطحی و زیرزمینی و مجموع سطوح زیر کشت آبی و دیم،  براساس سیاست های درازمدت، مردم خود را به سوی اهداف تعیین شده در بخش آب و تولید کشاورزی بر مبنای مقوله فراموش شده آمایش سرزمین، استعداد زمین ها، استان ها و مزیت های نسبی هدایت کنند.

به طور یقین، شرایط مدیریت منابع آب در ایران و برنامه های دو وزارتخانه کلیدی و تاثیرگذار نیرو و جهاد کشاورزی به گونه ای است که هر کدام در قلمرو خود،  ساز خود را می زنند و هیچ گونه هماهنگی بین آنها در زمینه های اجرای پروژه های درازمدت تامین آب، سدسازی، انتقال آب، احیای دریاچه ها، زمین ها و نجات دشت ها و مزارع ایران مشاهده نمی شود.

در شرایطی که کشاورزان به حال خود رها شده اند و به صلاحدید خود و با روش خود از آب موجود سطحی و زیرزمینی (مکیدن از طریق چاه ها) برای آبیاری و آن هم به روش «غرقابی» بهره می برند، دیگر بهم زدن این وضعیت سنتی با بهانه واردات آب مجازی و باقی ماجرا... نه تنها چاره دردهای کهنه و بی شمار کشاورزان و باغداران کشور نیست، بلکه به دردهای مزمن و دیرینه آنان هم نمک می پاشد و آنها را عمیق تر می کند.

با فولاد و مس کاغذ چه کنیم؟

برخی جراید 50سال قبل بهتر از امروزیان، مقدار آب مجازی برخی کالاها را اعلام کرده اند، بدون آنکه نسخه ای برای سرنوشت میلیون ها انسان بپچیند. مثلا 50سال قبل نوشتند: برای تولید یک کیلو سبزی خوردن، یک کیلوگوشت، یک کیلوگرم گندم به ترتیب به 2000، 20000 (به قول شما 16000) و 3000 (به قول شما 1300 لیتر) لیتر آب نیاز است و مثلا یک هکتار باغ از 4000 تا 10000 متر مکعب آب در سال می بلعد!

آنان آن زمان نوشتند: تولید یک تن فولاد، یک تن کاغذ، یک تن مس و یک تن پلاستیک به ترتیب به 270تن، 600تن، 1300 تن و 1500 تن آب نیازمند است.به این ترتیب براساس محاسبات طرفداران ظاهری تجارت آب مجازی، 10 قلم کالای اساسی و مهم تولید ایران بیش از 85 میلیارد متر مکعب آب مصرف کرده است! یعنی تقریبا کل آب مصرف شده در بخش کشاورزی کشور را این 10قلم کالا باید بلعیده باشند!

با مطلق نگری راه به جایی نمی بریم

حال فرض کنیم همین فردا دولت دستور بدهد تولید تمام محصولات و میوه هایی که نیاز آبی بیشتری دارند، ممنوع و متوقف شود و از سوی دیگر بودجه های چند میلیارد دلاری برای واردات میوه ها و کالاهای اساسی چون گندم، جو، برنج و غلات دیگر که علاقه و عشق عجیب و شدیدی به مصرف هنگفت آب دارند اختصاص یابد، تصور می کنید چه اتفاقی رخ خواهد داد؟

آیا به راستی مصرف آب کاهش خواهد یافت؟ آیا اساسا آب مصرف شده ذخیره خواهد شد؟ آیا باقیمانده آب منابع زیرزمینی در جای خود خواهد ماند؟ آیا کم آبی رفع خواهد شد؟ آیا تنش های آبی نخواهیم داشت و مشکلات یکی پس از دیگری رفع خواهد شد و کشاورزان به حقوق خود خواهند رسید و به خیل بیکاران نخواهند پیوست؟ و ده ها آیای دیگر!

برخی کشورهای پیشرفته و صنعتی  سال های طولانی است که همین کار را بدون سرو صدا در برخی کشورها انجام می دهند با اجاره کردن زمین در کشورهای دیگر و سپس تولید و حمل آن به داخل کشور.

مقدار آب مجازی کالاهای مختلف براساس مقدار آب مجازی و مصرف آب سالانه