نقش ترکمنستان در مناقشه گازی میان غرب و روسیه

اخیراً الکساندار نوواک، وزیر انرژی روسیه اعلام کرد که کشورش علاقه‌مند است تا میزان واردات گاز طبیعی خود از ترکمنستان را افزایش دهد. همزمان پارلمان قزاقستان طرحی را مورد تصویب قرار داد که براساس آن مرزهای قزاقستان و ترکمنستان در دریای خزر مشخص می‌شود. اگرچه ممکن است این دو موضوع بی‌ارتباط با یکدیگر به نظر برسند، این دو اتفاق و به‌هم پیوستگی آنان نشان‌دهنده توان و ظرفیت ترکمنستان جهت حل و فصل اصلی‌ترین و اساسی‌ترین دلیل وقوع اختلاف و بن‌بست سیاسی اخیر میان غرب و روسیه است.

اهمیت ترکمنستان در این بین ناشی از دو عنصر است: منابع انرژی و موقعیت جغرافیایی این کشور. ترکمنستان سالانه 77 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی تولید و 44 میلیارد مترمکعب از آن را صادر می‌کند. این در حالی است که ذخایر گاز طبیعی این کشور رقمی بالغ بر 17تریلیون و 500 میلیارد مترمکعب تخمین زده می‌شود که این میزان ذخایر گاز طبیعی این کشور را در میان بزرگ‌ترین دارندگان گاز طبیعی در جهان قرار داده و به یکی از صادرکنندگان عمده گاز در جهان بدل کرده است. گفتنی است این حجم قابل توجه از ذخایر گاز طبیعی می‌تواند ترکمنستان را به یک بازیگر بزرگ و عمده در بازارهای انرژی جهان تبدیل کند.

فارغ از حجم ذخایر انرژی ترکمنستان، این موقعیت جغرافیایی این کشور است که امتیاز ویژه‌ای را برای عشق‌آباد در زمینه ایفای نقش در بن‌بست سیاسی اخیر میان روسیه و غرب به ارمغان آورده است. باقرارگرفتن در ساحل دریای خزر درست میان بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان گاز طبیعی جهان در شرق و غرب، ترکمنستان را به یک بخش مهم از پروژه کریدور گازی جنوبی که مقصد آن اروپا و هدف از احداث آن انتقال گاز دریای خزر به اتحادیه اروپا و کاهش وابستگی این اتحادیه به گاز روسیه است بدل کرده است. لازم به ذکر است که پروژه کریدور گازی جنوبی طوری طراحی شده که کوچک‌ترین ارتباطی چه از لحاظ تأمین انرژی مورد نیاز آن و چه از لحاظ مسیر حرکت این خط لوله کوچک‌ترین وابستگی به روسیه نداشته باشد.

تاکنون جمهوری آذربایجان تنها و عمده‌ترین کشور مشارکت‌کننده در پروژه کریدور گازی جنوبی بوده است. این در حالی است که پیش از این خطر لوله‌های باکو – تفلیس – جیحان و همچنین خط لوله قفقاز جنوبی عمده‌ترین تأمین‌کنندگان گاز و نفت در یک دهه گذشته بوده‌اند. با این وجود، حجم گازی که قرار است جمهوری آذربایجان برای انتقال از طریق کریدور گازی جنوبی تأمین کند، نسبتا کم و ناچیز است، چراکه با وجود برنامه‌هایی جهت گسترش حجم صادرات آذربایجان به اروپا از طریق میدان گازی شاه‌دنیز 2 که در سال 2018 میلادی عملیاتی خواهد شد، باکو تنها توان صادرات 10 میلیاردمترمکعب گاز به اروپا را خواهد داشت. اما چنانچه یک کشور صادر‌کننده با حجم ذخایر قابل توجه نظیر ترکمنستان نیز در این پروژه مشارکت داشته باشد آنگاه می‌توان به چشم‌انداز ایجاد تنوع در منابع گازی اروپا و کاهش وابستگی آن به منابع انرژی روسیه با امیدواری بیشتری نگریست.

این چشم‌انداز سبب شده تا دیپلمات‌های اروپایی طی ماه‌های گذشته تلاش‌های قابل توجهی جهت متقاعد کردن ترکمنستان جهت مشارکت در پروژه کریدور گازی جنوبی صورت دهند. بر کسی پوشیده نیست که اتحادیه اروپا علاقه بسیار زیادی به تحقق پروژه کریدور گازی جنوبی دارد چراکه نزدیکی ترکمنستان و آذربایجان به یکدیگر سبب شده تا این دو کشور بتوانند با برقراری یک مجرای کوتاه از طریق دریای‌خزر به یکدیگر متصل شوند.

با این حال دو مشکل عمده بر سر راه اتحادیه اروپا قرار گرفته است: نخست رژیم حقوقی دریای خزر که هنوز در مورد مرزهای آبی آن میان کشورهای حوزه این دریا نظیر ایران، روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان توافقی صورت نگرفته است. عدم توافق کشورهای ساحلی خزر دهه‌هاست که به موضوعی لاینحل بدل شده و کنفرانس‌ها و ملاقات‌های بسیار زیادی که در سال‌های گذشته برگزار شده نتیجه چندانی در پی نداشته و کشورهای شرکت‌کننده در این نشست‌ها پیشرفت بسیار ناچیزی در زمینه تعیین رژیم حقوقی دریای خزر داشته‌اند. با این حال پیشرفت‌های اخیر نظیر تصویب طرحی در پارلمان قزاقستان مبنی بر مشخص شدن مرزهای آبی این کشور با ترکمنستان و بیانیه‌ای که توسط ارلان ادریسف، وزیر امورخارجه قزاقستان در مورد این دستاورد بزرگ منتشر شد، نشان می‌دهد که رژیم حقوقی دریای خزر نمی‌تواند در بلند‌مدت مانعی برای اتحادیه اروپا باشد.

دومین مانع عمده بر سر راه اروپا روسیه است. نظیر سایر کشورهای آسیای میانه روسیه تأثیر و نفوذ سیاسی، اقتصادی، امنیتی و اجتماعی قابل توجهی بر عشق‌آباد دارد. ترکیبی از نفوذ روسیه و انزوای خودخواسته ترکمنستان، نظام سیاسی متمرکز و نگرانی از دخالت‌های غرب سبب شده تا عشق‌آباد با احتیاط بسیار زیادی با مشارکت در طرح‌های استراتژیک صادرات و انتقال انرژی خصوصاً هنگامی که پای اروپا در میان بوده و این طرح‌های استراتژیک انرژی منافع روسیه را تهدید کند برخورد کند.

اما ترکمنستان حاضر نیست تا همکاری بی‌قید وشرطی با روسیه داشته باشد. روابط میان عشق‌آباد و مسکو از سال 2009 و پس از قطع شدن شریان اصلی انتقال انرژی میان دو کشور تیره‌وتار شده است. لازم به ذکر است که پیش از این ترکمنستان 90 درصد گاز طبیعی خود را به روسیه صادر می‌کرد اما پس از وقوع انفجار در خط لوله میان دو کشور، عشق‌آباد به سرعت در پی مسیرهای جایگزین جهت صادرات گاز خود برآمد و در حال حاضر در پی آن است که بخش قابل توجهی از صادرات گاز خود را به چین صادر کند. با این همه ترکمنستان تاکنون اشتیاقی از خود برای مشارکت در پروژه کریدور گازی جنوبی و همکاری با اتحادیه اروپا نشان نداده اما سعی کرده تا با مذاکره و بحث بر سر مشارکت در این پروژه دست‌کم خود را به خط لوله کریدور گازی جنوبی علاقه‌مند نشان دهد.

حال اظهار تمایل اخیر روسیه به افزایش واردات گاز طبیعی از ترکمنستان بیانگر آن است که عشق‌آباد گزینه‌های دیگری نیز در اختیار دارد. این در حالی است که اهمیت استراتژیک ترکمنستان در سایه ضعیف‌تر شدن روسیه و همچنین اقدامات قاطعانه غرب در برخورد با مسکو افزایش یافته است. تصمیم ترکمنستان چه مبنی بر دوری جستن از مشارکت در طرح‌های اروپا به منظور کاهش وابستگی به انرژی روسیه یا مشارکت در پروژه کریدور گازی جنوبی و همراهی با اتحادیه اروپا در طرح‌های ایجاد تنوع در منابع گازی آن باشد پیامدهای قابل‌توجهی به دنبال خواهد داشت. عشق‌آباد تاکنون سعی کرده تا هر زمان که می‌تواند کارت‌های خود را رو نکرده و از استراتژی موردنظرش در مواجهه با موقعیت‌های گازی پیش‌روی این کشور پرده‌برداری نکند. اما درنهایت موضع‌گیری عشق‌آباد اهمیت بسیار زیادی در تعیین سرنوشت رویارویی غرب و روسیه خواهد داشت.