مکانیزاسیون، تنها راه حل برای بازده مطلوب

کشاورزی در عصر حاضر نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین حوزه‌های ایجاد اشتغال و راه‌اندازی کسب‌وکار به شمار می‌رود و حتی کشورهای مدرن و پیشرفته امروزی نیز کماکان تأکید زیادی بر این حوزه دارند. این بخش که زیربنای غذایی عصر مدرن را نیز رقم می‌زند با تنوع حوزه‌هایی که به خود می‌بیند، روز به روز در جهت تسریع فرآیندهای کشت، داشت و برداشت پیش می‌رود.

مبحث زمان در این زمینه از اهمیت بالایی برخوردار است و در این میان استفاده از ابزارآلات و ماشین‌آلاتی که مهم‌ترین ارمغان‌شان صرفه‌جویی در زمان است، از ضروریات کشاورزی صنعتی است؛ ضرورتی که تحت عنوان مکانیزاسیون صنعت کشاورزی از آن یاد می‌شود و  «فرصت امروز» در گزارش این شماره خود به بررسی روند مکانیزه شدن کشاورزی در ایران پرداخته و در این میان از نظرات کارشناسی دو نفر از اعضای هیأت علمی دانشگاه گیلان که در کمیسیون‌های دولتی هم عهده‌دار مسئولیت هستند، بهره برده است.

عمر کشاورزی به مفهومی که ما آن را می‌شناسیم به حدود 10هزار سال پیش بازمی‌گردد؛ زمانی‌که انسان به جای جمع‌آوری بذر و میوه‌ها از دشت و جنگل و کوچ دایمی به مرور یکجانشینی را انتخاب کرد و با بهره‌گیری از قدرت اعجاب‌انگیز عقلش توانست تمامی عناصر کره زمین را برای راحتی بیشتر خود و فرزندانش مهار کند.

احتمالا در دوران ابتدایی کشت‌و‌کار، تمام پروسه‌های کشاورزی به کمک نیروی بازو انجام می‌شد که برای زمان خود پاسخگو بود اما به تدریج و با افزایش جمعیت روش‌های قدیمی و دستی نمی‌توانست نیازهای رو به رشد جامعه تازه شهرنشین شده را تأمین کند. پس برای حل این مشکلات ابزارهای جدیدی ابداع شد، وسایلی که عملکرد را بهبود می‌بخشد و در زمان صرفه‌جویی می‌کرد و به این ترتیب مکانیزاسیون کشاورزی متولد شد.

کشت غلات از 10هزار سال پیش در خاورمیانه و احتمالا ایران رونق داشته و در تمدن ایران باستان دهقانان دارای مرتبه اجتماعی ویژه‌ای بوده‌اند. گزارش‌هایی در مورد رونق کشاورزی در زمان صفویه در دست است و حتی گفته می‌شود یک مرکز برای تحقیقات کشاورزی  (البته نه مشابه امروز) در مراغه تأسیس شده بود. در سال 1308 نخستین تراکتور برای مدرسه عالی فلاحت به ایران وارد شد و این را می‌توان آغاز مکانیزاسیون به مفهوم امروزی در کشاورزی ایران دانست.

آغاز راه مدرنیزه در ایران

در سال 1316 نخستین طرح مکانیزاسیون ایران پی‌ریزی شد که در این طرح تغییرات معینی در رابطه با اداره املاک دولتی صورت گرفت و برنامه‌هایی جهت اعمال ماشین در کشاورزی مدنظر قرار گرفت. استفاده از ماشین در عرصه تولیدات کشاورزی واژه‌ای است که حدود 50سال است در بخش کشاورزی کشور مطرح است و وزارت فلاحت یا کشاورزی فعلی در سال 1332 با به تصویب رساندن اساسنامه بنگاه توسعه ماشین‌های کشاورزی سنگ‌بنای یکی از شرکت‌هایی را گذاشت که بتواند چنین امری را در عرصه کشاورزی کشور سامان دهد.

به‌عنوان یک نقطه عطف، در دهه 40 شمسی خط مونتاژ تراکتورهای رومانی در ایران دایر شد. ایجاد كارخانه تراكتورسازی مسی فرگوسن بین دهه‌های50 تا 60 خورشیدی راه را برای تولید و توزیع انبوه تراکتور در بین کشاورزان ایجاد کرد. بین سال‌های 1361 تا 1364 حدود 120 هزار تراکتور به کشاورزان واگذار شد. طی دهه 70 تعداد تراکتورهای توزیعی کاهش یافت و در دهه 80 آمار مجددا با افزایش همراه بود.

براساس داده‌های سازمان برنامه و بودجه، در برنامه اول توسعه  (72-68)، 42/7 درصد تراکتور، 82/2 درصد کمباین، 27/9 درصد تیلر و 3/8 درصد دروگر پیش‌بینی شده تأمین شد و ضریب مکانیزاسیون  (این ضریب به مفهوم نیروی محرکه موجود به ازای هر هکتار است) که قرار بود از 0/7 اسب بخار در هکتار سال پایه (1367) به 0/9 در سال پایانی برنامه  (1372) افزایش یابد، با توجه به فرسودگی و استهلاک ماشین‌های موجود عملاً تحقق نیافت. هرچند که سطح زیر کشت محصولات سالانه و دائمی آبی و محصولات دیم افزایش پیدا کرد.

پیش به سوی مکانیزاسیون

در انتهای برنامه دوم توسعه  (78-1374)، 10/5 درصد تراکتور، 15درصد کمبـاین، 15/2 درصد تیـلر و 4/4درصد دروگـر پیش‌بینی شده تامین شد و با احتساب ماشین‌های فرسوده و مستهلک، نه‌تنها ضریب مکانیزاسیون از 0/7 اسب بخار در هکتار سال پایه (1373) بیشتر نشد، بلکه با حدود 20/2 کاهش به 0/5 تقلیل یافت و طی چهار سال (82-1379) برنامه سوم توسعه کشور (83-1379)، 42/1درصد تراکتور، 17/4درصد کمباین، 10/8درصد تیلر و 10/7درصد دروگر پیش‌بینی شده محقق شدند و با در نظر گرفتن فرسودگی و استهلاک ماشین‌های موجود، ضریب مکانیزاسیون از 0/5  اسب‌بخار در هکتار سال پایه (1378) به حدود 0/6 درصد افزایش پیدا کرد که با هدف برنامه یعنی 1/05 اسب بخار در هکتار به مقدار 0/450 فاصله داشت.

در فاصله زمانی بین سال‌های 1386 تا 1390 یعنی در طول چهار سال مقدار این ضریب از حدود 0/9 درصد به حدود 1/1درصد رسیده که نسبتا مناسب است.

در اردیبهشت ماه امسال، به گفته کامبیز عباسی، رئیس مرکز توسعه مکانیزاسیون کشاورزی پیش‌بینی شده در افق 1399 ضریب مکانیزاسیون کشاورزی به 2/1 اسب‌بخار در هکتار برسد و در طول برنامه رشد سالانه 5 تا 7درصدی درجه مکانیزاسیون در فرآیند تولید محصولات کشاورزی را تجربه کنیم و با حمایت‌های دولت خط اعتباری با ظرفیت 1200میلیارد تومان به استان‌های سراسر کشور ابلاغ شده و سهمیه هر استان برای این اعتبار مشخص است.

دکترای مهندسی کشاورزی